خلاصه کتاب خرید ائتلافی منابع علمی ( نویسنده محمدرضا علی بیک، منصوره دمرچی لو )

کتاب «خرید ائتلافی منابع علمی»، نوشته محمدرضا علی بیک و منصوره دمرچی لو، به بررسی عمیق مفهوم کنسرسیوم های کتابخانه ای برای دسترسی به منابع علمی می پردازد. این اثر راهنمایی جامع برای درک مزایا، چالش ها و مدل های مختلف این همکاری ها است.

در دنیای امروز که حجم اطلاعات علمی به سرعت رو به افزایش است و هزینه های دسترسی به منابع گران قیمت نیز به موازات آن رشد می کند، کتابخانه ها بیش از هر زمان دیگری به راه حل های نوآورانه نیاز دارند. این ضرورت، اهمیت «خرید ائتلافی منابع علمی» یا همان «کنسرسیوم کتابخانه ای» را بیش از پیش نمایان می سازد. کتاب ارزشمند «خرید ائتلافی منابع علمی» که به قلم محمدرضا علی بیک و منصوره دمرچی لو نگاشته شده است، به یکی از حیاتی ترین مباحث در حوزه علم اطلاعات و دانش شناسی می پردازد. این اثر، تنها یک معرفی از مفهوم کنسرسیوم نیست، بلکه به صورت تحلیلی و کاربردی، ابعاد مختلف این پدیده را بررسی می کند؛ از تعریف و تاریخچه گرفته تا مزایا و معایب، مدل های قیمت گذاری، و تجارب جهانی و داخلی. مطالعه این کتاب برای دانشجویان، پژوهشگران، کتابداران، و مدیران مراکز اطلاع رسانی که به دنبال درکی عمیق و کاربردی از چگونگی بهینه سازی دسترسی به منابع در عصر دیجیتال هستند، ضروری به نظر می رسد. این مقاله، به عنوان یک خلاصه جامع و تحلیلی، تلاش دارد تا مهم ترین مفاهیم و دستاوردهای این کتاب را به شکلی سازمان یافته و قابل فهم در اختیار خوانندگان قرار دهد تا در کوتاه ترین زمان، به درکی عمیق از ماهیت و کارکرد کنسرسیوم های کتابخانه ای دست یابند و با چالش ها و فرصت های پیش رو در این زمینه آشنا شوند.

مبانی و مفاهیم بنیادین کنسرسیوم خرید

درک مفهوم «کنسرسیوم کتابخانه ای» و مبانی شکل گیری آن، پایه های لازم را برای فهم بهتر «خرید ائتلافی منابع علمی» فراهم می آورد. این بخش به ریشه های این مفهوم، تحولات تاریخی آن و اهداف کلیدی که کنسرسیوم ها دنبال می کنند، می پردازد.

مفهوم کنسرسیوم و ائتلاف در کتابخانه ها

واژه «کنسرسیوم» ریشه لاتین دارد و به معنای «شراکت» یا «اتحاد» است. در حوزه کتابداری و اطلاع رسانی، «کنسرسیوم کتابخانه ای» یا «ائتلاف کتابخانه ها» به اتحاد و همکاری بین دو یا چند کتابخانه اشاره دارد که با هدف مشترک رفع نیازها و به اشتراک گذاری منابع و خدمات شکل می گیرد. این کتابخانه ها معمولاً از نظر نیازها، منابع، اهداف و مخاطبان مشابه هستند. هدف اصلی از تشکیل این ائتلاف ها، افزایش قدرت چانه زنی جمعی برای دسترسی به «منابع علمی الکترونیک» گران قیمت و پایگاه های اطلاعاتی است که تهیه ی انفرادی آن ها از توان مالی بسیاری از کتابخانه ها خارج است. این رویکرد به کتابخانه ها کمک می کند تا با «خرید کنسرسیومی منابع»، به صرفه جویی چشمگیری در هزینه ها دست یابند و در عین حال، «دسترسی به منابع» خود را به شکلی بی سابقه گسترش دهند.

تاریخچه و سیر تحول کنسرسیوم ها

تاریخچه «همکاری بین کتابخانه ای» به سال های بسیار دور بازمی گردد، حتی پیش از پیدایش مفهوم کنسرسیوم به معنای امروزی آن. نخستین تلاش ها برای «اشتراک منابع کتابخانه ای» و مجموعه سازی مشترک، مانند «طرح فارمینگتون» پس از جنگ جهانی دوم در آمریکا، نمونه هایی از این همکاری های اولیه هستند. این طرح با هدف افزایش دسترسی به منابع خارجی کمیاب برای کتابخانه های آمریکایی آغاز شد.
اما، پیدایش و گسترش فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) در دهه های اخیر، نقش حیاتی در تسهیل و تسریع شکل گیری و توسعه کنسرسیوم ها ایفا کرد. با ظهور «منابع اطلاعات دیجیتال یا الکترونیک»، «مبادله منابع اطلاعات» میان کتابخانه ها آسان تر شد و بستر مناسبی برای «افزایش اشتراک منابع» فراهم گشت. در دهه ی اخیر، واژه ی «کنسرسیوم خرید منابع علمی» بیش از پیش در ادبیات اطلاع رسانی جای گرفت و شکلی از همکاری را نشان داد که تا پیش از این دوره، به این وسعت مشاهده نمی شد.
تلاش های اولیه برای تشکیل کنسرسیوم های کتابخانه ای در آمریکا در اواخر قرن نوزدهم میلادی آغاز شد. برنامه فهرست نویسی مشترک در کتابخانه کنگره در سال 1900 میلادی می تواند به عنوان یکی از نخستین کنسرسیوم ها در نظر گرفته شود که هدف آن تهیه یک سیستم فهرست نویسی مشترک برای تمام کتابخانه های ایالات متحده بود. پس از آن، نخستین کنسرسیوم کتابخانه های دانشگاهی توسط مجموعه ای از سه کتابخانه پژوهشی در شمال کارولینا تشکیل شد. این تحولات نشان می دهد که نیاز به همکاری و «ائتلاف کتابخانه ها» همواره وجود داشته، اما ابزارها و مقیاس آن با پیشرفت تکنولوژی متحول شده است.

مأموریت و اهداف اصلی کنسرسیوم های کتابخانه ای

کنسرسیوم های کتابخانه ای با مأموریت و اهداف چندوجهی تشکیل می شوند که فراتر از صرفه جویی مالی است. این اهداف را می توان در سه دسته کلی اقتصادی، خدماتی و عملیاتی دسته بندی کرد:

• اهداف اقتصادی: مهم ترین و آشکارترین دلیل تشکیل کنسرسیوم ها، «صرفه جویی چشمگیر در هزینه های خرید منابع» است. با تجمیع قدرت خرید، کنسرسیوم ها می توانند در مذاکره با ناشران و تأمین کنندگان اطلاعات، به تخفیف های قابل توجهی دست یابند. این «قدرت چانه زنی» جمعی، کتابخانه ها را قادر می سازد تا نرخ «تورم خدمات» را که معمولاً هر سال افزایش می یابد، کنترل کرده و حتی کاهش دهند. این امر به ویژه برای دسترسی به «پایگاه های الکترونیکی گران قیمت» بسیار حیاتی است.
• اهداف خدماتی: کنسرسیوم ها «گسترش بی سابقه دسترسی به پایگاه های اطلاعاتی و نشریات» را برای اعضای خود به ارمغان می آورند. کتابخانه های عضو، به مجموعه ای از منابع دسترسی پیدا می کنند که به تنهایی قادر به تهیه آن ها نبودند. این امر به «افزایش دسترسی به منابع» و بهبود کیفیت خدمات اطلاعاتی برای مراجعان و کاربران نهایی منجر می شود و نیازهای اطلاعاتی متنوع تری را پوشش می دهد.
• اهداف عملیاتی: ائتلاف ها فرصتی برای «بهینه سازی مدیریت منابع» و «اشتراک تجربیات» میان کتابخانه های عضو فراهم می کنند. این همکاری ها می تواند شامل اشتراک دانش در زمینه مدیریت قراردادها، سازماندهی منابع الکترونیک، و حتی توسعه استانداردهای مشترک باشد. همچنین، کنسرسیوم ها می توانند به عنوان پلتفرمی برای پروژه های مشترک پژوهشی و آموزشی عمل کنند و به «امکان استفاده بهینه از منابع انسانی و فناوری» کمک کنند. این تبادل تجربیات، به رشد و توسعه حرفه ای کتابداران و بهبود کلی سیستم های کتابخانه ای کمک شایانی می کند.

مزایا، معایب و موانع خریدهای کنسرسیومی

«خرید ائتلافی منابع علمی»، همانند هر رویکرد سازمانی دیگری، با خود مجموعه ای از مزایا و چالش ها را به همراه دارد که آگاهی از آن ها برای هر تصمیم گیرنده ای ضروری است. این بخش به بررسی جامع مزایا و معایب این مدل و همچنین موانع رایجی که در مسیر تشکیل و عملکرد کنسرسیوم ها قرار دارند، می پردازد.

مزایای کلیدی تشکیل کنسرسیوم ها

تشکیل «ائتلاف کتابخانه ها» در قالب کنسرسیوم های خرید منابع، مزایای متعددی را به همراه دارد که فراتر از کاهش هزینه هاست و بر کیفیت خدمات و کارایی عملیاتی نیز تأثیر می گذارد:

• صرفه جویی چشمگیر در هزینه های خرید منابع: این مورد اصلی ترین انگیزه بسیاری از کتابخانه ها برای پیوستن به کنسرسیوم است. با تجمیع نیازها و افزایش حجم خرید، کنسرسیوم ها می توانند از «تخفیف های حجمی» بهره مند شوند که برای یک کتابخانه واحد امکان پذیر نیست. این «قدرت چانه زنی» جمعی به کنسرسیوم امکان می دهد تا نرخ های بهتری را از ناشران و تأمین کنندگان دریافت کند و در نهایت، بودجه کتابخانه ها به شکل بهینه تری مدیریت شود.
• گسترش بی سابقه دسترسی به پایگاه های اطلاعاتی و نشریات گران قیمت: اعضای کنسرسیوم به طیف وسیعی از «منابع علمی الکترونیک» دسترسی پیدا می کنند که به صورت انفرادی قادر به تأمین آن ها نبودند. این امر به معنای افزایش چشمگیر تنوع و عمق منابع موجود برای کاربران است و کیفیت پژوهش و آموزش را ارتقا می بخشد.
• تقویت جایگاه کتابخانه ها در مذاکره با ناشران: کنسرسیوم به عنوان یک نهاد واحد و قدرتمند، در موقعیت بهتری برای مذاکره با ناشران قرار می گیرد. این قدرت نه تنها در کاهش قیمت ها، بلکه در بهبود شرایط قراردادها، انعطاف پذیری در «مدل های قیمت گذاری منابع الکترونیک» و حتی تأثیرگذاری بر سیاست های انتشاراتی نیز مؤثر است.
• امکان استفاده بهینه از منابع انسانی و فناوری: در کنسرسیوم، وظایفی مانند مذاکره، مدیریت قراردادها و حتی پشتیبانی فنی، می تواند به صورت متمرکز انجام شود. این «بهینه سازی» باعث می شود که تخصص های لازم در سطح کنسرسیوم تجمیع شده و از تکرار کار در کتابخانه های منفرد جلوگیری شود. همچنین، تجربه و دانش جمعی اعضا به «اشتراک تجربیات» و «آموزش متقابل» منجر می شود که بهره وری کلی را افزایش می دهد.
• کاهش بار اداری و مالیاتی: بسیاری از کنسرسیوم ها می توانند با ساختارهای قانونی مناسب، از مزایای مالیاتی و اداری خاصی بهره مند شوند که به کاهش هزینه های عملیاتی کمک می کند.

معایب و چالش های پیاده سازی کنسرسیوم ها

علی رغم مزایای چشمگیر، تشکیل و مدیریت «کنسرسیوم کتابخانه ای» بدون چالش نیست و کتابخانه ها باید به این «معایب کنسرسیوم های کتابخانه ای» توجه کنند:

• پیچیدگی های حقوقی و قراردادی: مذاکره و امضای قراردادهای بزرگ با ناشران برای چندین کتابخانه، نیازمند تخصص حقوقی بالایی است. شرایط «مجوزهای دسترسی» و توافقنامه ها باید به گونه ای باشد که منافع همه اعضا را در نظر بگیرد و از بروز اختلافات آتی جلوگیری کند. این فرآیند می تواند زمان بر و پیچیده باشد و نیاز به مشاوره های تخصصی دارد.
• نیاز به هماهنگی بالا و مدیریت تعارض منافع بین اعضا: هر کتابخانه نیازها و اولویت های خاص خود را دارد. هماهنگ کردن این نیازها و دستیابی به اجماع بر سر تصمیمات کلیدی (مانند انتخاب منابع برای خرید، «مدل های قیمت گذاری» و سهم هر عضو از هزینه ها) می تواند بسیار دشوار باشد. «مدیریت تعارض منافع» و ایجاد حس مشارکت و عدالت در بین اعضا برای پایداری کنسرسیوم حیاتی است.
• مشکلات مربوط به قیمت گذاری و مدل های پرداخت (مانند FTE، پردیس ها): همان طور که کتاب «خرید ائتلافی منابع علمی» نیز اشاره می کند، ناشران از مدل های مختلفی برای قیمت گذاری استفاده می کنند که ممکن است همیشه برای کتابخانه ها منطقی نباشد. «مدل قیمت گذاری بر اساس تعداد دانشجویان و اساتید تمام وقت» (FTE) یا تعداد پردیس های دانشگاهی، در برخی کشورها (مانند بخش هایی از اروپا) به دلیل تفاوت در سیستم آموزشی و ثبت اطلاعات، چالش برانگیز است. این مدل ها می توانند منجر به نابرابری در سهم پرداخت ها و نارضایتی اعضا شوند، به ویژه اگر استفاده واقعی از منابع با معیارهای قیمت گذاری همخوانی نداشته باشد.
• اتکای بیش از حد به یک منبع اطلاعاتی: گاهی اوقات، تمرکز بر خرید منابع از یک یا دو ناشر بزرگ در قالب کنسرسیوم، می تواند به کاهش تنوع منابع اطلاعاتی و وابستگی بیش از حد به آن ناشران منجر شود. این امر می تواند «قدرت چانه زنی» آتی کنسرسیوم را تحت تأثیر قرار دهد و در بلندمدت، منجر به افزایش هزینه ها شود.

موانع رایج در تشکیل و عملکرد مؤثر کنسرسیوم ها

علاوه بر معایب ذاتی، برخی موانع نیز می توانند تشکیل و عملکرد موفق «ائتلاف کتابخانه ها» را مختل کنند:

• کمبود اعتماد متقابل و همکاری های پایدار: کنسرسیوم بر پایه اعتماد و همکاری بلندمدت بنا شده است. اگر کتابخانه ها به یکدیگر اعتماد کافی نداشته باشند یا نگرش رقابتی بر آن ها حاکم باشد، پایداری کنسرسیوم به خطر می افتد. ایجاد «حس اجتماع» و اشتراک چشم انداز، نیازمند زمان و تلاش مداوم است.
• محدودیت های زیرساختی و قانونی: برخی کتابخانه ها ممکن است از نظر زیرساخت های فناوری اطلاعات (مانند پهنای باند کافی برای دسترسی به منابع الکترونیک) یا چارچوب های قانونی و اداری، آمادگی لازم برای مشارکت فعال در کنسرسیوم را نداشته باشند. قوانین دست و پاگیر اداری و مالی در برخی کشورها نیز می تواند مانعی برای «همکاری بین کتابخانه ای» باشد.
• فقدان دانش و تجربه کافی در زمینه مذاکرات کنسرسیومی: «مذاکره برای خرید کنسرسیومی منابع»، به ویژه با ناشران بزرگ بین المللی، نیازمند دانش و تجربه تخصصی است. تیم های مذاکره کننده باید با «مدل های قیمت گذاری نشریات»، شرایط قراردادی، و تاکتیک های مذاکره آشنا باشند. فقدان این تخصص می تواند به توافقاتی نامطلوب منجر شود.
• تغییرات در سیاست ها و بودجه ها: تغییرات مکرر در سیاست های داخلی کتابخانه ها یا دانشگاه ها، و نوسانات بودجه ای می تواند پایداری مالی کنسرسیوم را به خطر اندازد و برنامه ریزی بلندمدت را دشوار سازد.

مدل ها و مکانیسم های خرید و قیمت گذاری در کنسرسیوم ها

کتاب «خرید ائتلافی منابع علمی» به تفصیل به بررسی مدل های مختلف کنسرسیوم و مکانیسم های «خرید کنسرسیومی منابع» می پردازد که در نهایت بر نحوه «مدل های قیمت گذاری منابع الکترونیک» تأثیرگذار است. درک این جنبه های فنی برای متخصصان این حوزه بسیار حیاتی است.

مدل های مختلف کنسرسیوم

کنسرسیوم های کتابخانه ای با توجه به ساختار، اهداف و نحوه مدیریت خود، می توانند در مدل های مختلفی طبقه بندی شوند. این مدل ها اغلب به نیازهای خاص کتابخانه های عضو و محیط عملیاتی آن ها پاسخ می دهند:

• کنسرسیوم های متمرکز (Centralized Consortia): در این مدل، یک نهاد مرکزی (مانند یک دفتر کنسرسیوم مستقل یا یک کتابخانه بزرگ که نقش رهبری را بر عهده می گیرد) مسئولیت تمامی فعالیت های «خرید ائتلافی منابع علمی»، مذاکره با ناشران، مدیریت قراردادها و توزیع منابع را بر عهده دارد. این مدل معمولاً کارایی بالایی دارد اما نیازمند بودجه و کارکنان متخصص برای نهاد مرکزی است.
• کنسرسیوم های غیرمتمرکز (Decentralized Consortia): در این حالت، هر کتابخانه عضو، مذاکرات و قراردادهای خود را با ناشران به صورت مستقل انجام می دهد، اما تصمیم گیری ها و سیاست ها در چارچوب توافقات کلی کنسرسیوم صورت می گیرد. این مدل انعطاف پذیری بیشتری دارد اما «قدرت چانه زنی» جمعی آن کمتر از مدل متمرکز است.
• کنسرسیوم های هیبریدی (Hybrid Consortia): این مدل ترکیبی از دو رویکرد قبلی است. برخی فعالیت ها (مانند مذاکرات اولیه یا «ارزیابی منابع») به صورت متمرکز انجام می شود، در حالی که اجرای قراردادها و پرداخت ها ممکن است به صورت غیرمتمرکز توسط هر کتابخانه صورت پذیرد. این مدل تلاش می کند تا از مزایای هر دو رویکرد بهره مند شود.
• کنسرسیوم های مبتنی بر نوع کتابخانه (Type-Based Consortia): برخی کنسرسیوم ها بر اساس نوع کتابخانه های عضو (مثلاً فقط کتابخانه های دانشگاهی، عمومی، یا تخصصی) تشکیل می شوند. این امر به هماهنگی بیشتر در نیازها و اهداف کمک می کند.
• کنسرسیوم های جغرافیایی (Geographic Consortia): این ائتلاف ها بر اساس نزدیکی جغرافیایی کتابخانه ها شکل می گیرند که می تواند «همکاری بین کتابخانه ای» را در زمینه های دیگر نیز تسهیل کند.

مکانیسم های خرید و اشتراک منابع الکترونیک

«مکانیسم های خرید و اشتراک منابع الکترونیک» در کنسرسیوم ها، عمدتاً حول محور کسب مجوز (Licensing) و «انواع قراردادها و توافقنامه ها» می چرخد:

• کسب مجوز (Licensing): برخلاف «خرید منابع چاپی» که مالکیت فیزیکی را به همراه دارد، در «منابع علمی الکترونیک» کتابخانه ها اغلب «مجوز دسترسی» به محتوا را خریداری می کنند، نه مالکیت آن را. این مجوزها شرایط خاصی برای استفاده، تکثیر، و دسترسی کاربران تعیین می کنند. مذاکره برای این مجوزها، بخش عمده ای از کار «کنسرسیوم های خرید مجلات الکترونیک» است.
• انواع قراردادها و توافقنامه ها: قراردادهای کنسرسیومی می توانند بسیار پیچیده باشند و شامل بندهای متعددی نظیر مدت زمان دسترسی، تعداد کاربران مجاز، نحوه دسترسی (IP-based, password-based)، امکان آرشیو، آمار استفاده، و شرایط فسخ قرارداد باشند. این «توافقنامه ها» باید به دقت مورد بررسی قرار گیرند تا از حقوق و منافع تمامی اعضای کنسرسیوم محافظت شود.
• خرید پایدار (Perpetual Access): در برخی قراردادها، کنسرسیوم می تواند برای دسترسی دائمی به محتوای خریداری شده در طول مدت قرارداد، حتی پس از اتمام آن، مذاکره کند. این امر به کتابخانه ها اطمینان می دهد که حتی در صورت لغو اشتراک، به محتوای تاریخی دسترسی خواهند داشت.

فاکتورهای مؤثر بر قیمت گذاری نشریات و منابع الکترونیک

«مدل های قیمت گذاری منابع الکترونیک» از سوی ناشران بسیار متنوع و اغلب پیچیده هستند. کتاب «خرید ائتلافی منابع علمی» به خوبی به بررسی «فاکتورهای مؤثر بر قیمت گذاری نشریات و منابع الکترونیک» می پردازد و چالش های آن ها را برجسته می سازد:

• تعداد کاربران تمام وقت (FTE): یکی از متداول ترین معیارهای قیمت گذاری، تعداد «دانشجویان و اساتید تمام وقت» (FTE) در مؤسسات عضو کنسرسیوم است. هرچه FTE بالاتر باشد، قیمت نیز افزایش می یابد. با این حال، همان طور که در کتاب اشاره شده است، محاسبه دقیق FTE در برخی کشورها به دلیل تفاوت در سیستم های آموزشی و عدم ثبت دقیق اطلاعات، می تواند دشوار باشد.
• تعداد پردیس ها (Campuses): برخی ناشران بر اساس تعداد پردیس های یک دانشگاه یا مؤسسه، قیمت را تعیین می کنند. این مدل نیز در کشورهایی با دانشگاه های گسترده و پردیس های متعدد، می تواند غیرمنطقی و هزینه بر باشد.
• مدل های ترکیبی و نرخ تورم:

  گاهی قیمت مورد توافق بر اساس تخفیف ها، مطابق تعداد مشترکین یا یک قیمت پایه پایین برای هر مشترک در قرارداد تعیین می شود اما سپس بر اساس فاکتورهای فوق الذکر افزایش می یابد. هر چند برخی فاکتورها که توسط ناشران استفاده می شود از نظر کتابخانه ها منطقی نیستند.

  ناشران معمولاً هر سال نرخ تورم خدمات را بر قیمت ها اعمال می کنند. «نقش قدرت چانه زنی کنسرسیوم» این است که این نرخ تورم را کنترل کرده و حتی کاهش دهد.

• مدل های قیمت گذاری رایج:
  • Print + surcharge on electronic: در این مدل، کتابخانه علاوه بر اشتراک نسخه چاپی، هزینه اضافی برای دسترسی به نسخه الکترونیک پرداخت می کند.
  • Electronic only: فقط دسترسی به نسخه الکترونیک ارائه می شود.
  • Totally unbundled – no discount for both: نسخه های چاپی و الکترونیکی کاملاً جداگانه قیمت گذاری می شوند و هیچ تخفیفی برای خرید همزمان وجود ندارد.
  • Usage-based pricing: قیمت بر اساس میزان استفاده واقعی از منابع تعیین می شود. این مدل می تواند منصفانه به نظر برسد، اما «پایش دقیق آمار استفاده» و اعمال آن در قیمت گذاری می تواند چالش برانگیز باشد.
  • Consortium discount: تخفیف ویژه ای که به دلیل خرید جمعی توسط کنسرسیوم ارائه می شود. این تخفیف ها هسته اصلی «مزایای خرید ائتلافی» هستند.
  • Subscriptions to core titles – rest pay-per-view: اشتراک برای عناوین اصلی و پرکاربرد خریداری می شود و برای دسترسی به سایر عناوین، هزینه به صورت «پرداخت به ازای مشاهده» (pay-per-view) دریافت می گردد.
• تأثیر روش های سنتی آموزش: کتاب اشاره می کند که در برخی کشورها (مانند اسپانیا)، روش سنتی آموزش دانشگاهی که بر مطالعه جزوات متمرکز است، می تواند بر «استفاده واقعی از اطلاعات در کتابخانه ها» تأثیر بگذارد و شاخص های استفاده (مانند امانت هر دانشجو) را کمتر نشان دهد، که این خود چالش هایی را در مدل های «قیمت گذاری مبتنی بر استفاده» ایجاد می کند.

تجارب جهانی و داخلی کنسرسیوم های کتابخانه ای

آشنایی با «نمونه های موفق کنسرسیوم کتابخانه ای» در سراسر جهان و همچنین بررسی «وضعیت کنسرسیوم ها در ایران»، درک عمیق تری از چالش ها و فرصت های پیش روی «خرید ائتلافی منابع علمی» فراهم می کند. این بخش به برجسته ترین این تجربه ها می پردازد.

ائتلاف های بین المللی و نقش آنها

«ائتلاف های بین المللی ائتلاف های کتابخانه ای» نقش مهمی در استانداردسازی، اشتراک تجربیات و «قدرت چانه زنی جهانی» در حوزه «خرید کنسرسیومی منابع» ایفا می کنند. این سازمان ها بستری برای همکاری و تبادل اطلاعات میان کنسرسیوم های ملی و منطقه ای فراهم می آورند و به «تأثیر این ائتلاف ها بر روند جهانی خرید منابع» کمک می کنند:

• ائتلاف بین المللی کنسرسیوم های کتابخانه ای (ICOLC – International Coalition of Library Consortia): این سازمان، یک مجمع غیررسمی برای رهبران کنسرسیوم های کتابخانه ای از سراسر جهان است. ICOLC بستری برای تبادل اطلاعات، بحث درباره مسائل مشترک و توسعه بهترین شیوه ها در زمینه «مذاکرات کنسرسیومی» و «مدیریت منابع الکترونیک» فراهم می آورد. رهنمودهای این ائتلاف برای بسیاری از کنسرسیوم ها در سراسر جهان مرجع است.
• اطلاعات الکترونیک برای کتابخانه ها (EIFL – Electronic Information for Libraries): EIFL یک شبکه بین المللی است که با کتابخانه ها در کشورهای در حال توسعه همکاری می کند تا دسترسی آن ها به «منابع علمی الکترونیک» را از طریق «خرید ائتلافی» بهبود بخشد. این سازمان نقش مهمی در کاهش شکاف دیجیتال و فراهم آوردن دسترسی به اطلاعات برای جوامع کمتر برخوردار ایفا می کند.
• ائتلاف منابع آکادمیک و انتشارات علمی (SPARC – Scholarly Publishing and Academic Resources Coalition): SPARC ائتلافی بین المللی از کتابخانه های دانشگاهی و پژوهشی است که هدف آن تشویق «مدل های انتشار علمی بازتر» و رقابتی تر است. این ائتلاف تلاش می کند تا با افزایش «آگاهی درباره حقوق نشر» و ترویج دسترسی آزاد، «قدرت چانه زنی» کتابخانه ها را در برابر ناشران بزرگ تقویت کند.
• شورای نوردیک برای اطلاعات علمی (NordInfo): این شورا همکاری های اطلاعاتی در کشورهای نوردیک را تسهیل می کند و به توسعه زیرساخت ها و «اشتراک منابع» در این منطقه کمک می نماید.
• کنسرسیوم کتابخانه های اروپای جنوبی (SELL): این کنسرسیوم نمونه ای از همکاری های منطقه ای در اروپا است که با هدف «خرید کنسرسیومی منابع» و بهینه سازی دسترسی به اطلاعات در میان کتابخانه های این منطقه فعالیت می کند.

نمونه های موفق کنسرسیوم در مناطق مختلف جهان

«تجارب کنسرسیوم ها/ ائتلاف های خرید منابع علمی در جهان» بسیار متنوع و آموزنده هستند. مطالعه «نمونه های موفق کنسرسیوم» در مناطق مختلف می تواند «درس های آموخته شده» ارزشمندی را ارائه دهد:

• ایالات متحده آمریکا – کنسرسیوم کمیته همکاری سازمانی (CIC – Committee on Institutional Cooperation): این کنسرسیوم (که اکنون با نام Big Ten Academic Alliance شناخته می شود) یکی از بزرگترین و موفق ترین «ائتلاف های دانشگاهی» در آمریکای شمالی است. CIC نه تنها در «خرید ائتلافی منابع» پیشرو است، بلکه در زمینه های «مجموعه سازی مشترک»، «حفاظت و نگهداری منابع» و «توسعه فناوری اطلاعات» نیز فعالیت های گسترده ای دارد. موفقیت آن در «هماهنگی بالا» و «چشم انداز مشترک» بین دانشگاه های عضو ریشه دارد.
• اروپا – کنسرسیوم کتابخانه های پژوهشی دانشگاهی (CURL – Consortium of University Research Libraries): CURL یک کنسرسیوم پیشرو در بریتانیا بود که بر «همکاری بین کتابخانه ای» و «دسترسی به منابع پژوهشی» تمرکز داشت. فعالیت های آن شامل «خرید کنسرسیومی»، «دیجیتال سازی منابع» و «توسعه زیرساخت های اطلاعاتی» بود.
• آفریقا – کنسرسیوم کتابخانه ای کیپ (CALICO – Cape Library Cooperative): CALICO در آفریقای جنوبی، نمونه ای موفق از «خرید ائتلافی منابع علمی» در قاره آفریقا است. این کنسرسیوم به کتابخانه های عضو کمک کرده تا با بودجه محدود، «دسترسی به منابع علمی» را به طور چشمگیری افزایش دهند و «شکاف دیجیتال» را کاهش دهند.
• آسیا – کنسرسیوم کتابخانه های دانشگاهی آناتولی (ANKOS – Anatolian University Libraries Consortium): ANKOS در ترکیه یکی از بزرگترین «کنسرسیوم های کتابخانه ای در آسیا» است که نقش مهمی در فراهم کردن «دسترسی به منابع الکترونیک» برای دانشگاه های ترکیه ایفا می کند. این کنسرسیوم با مذاکره برای «مجوزهای ملی سایت» (Model Turkish National Site License – TRNSL) به افزایش «دسترسی به محتوای علمی» کمک کرده است. همچنین «کمیته کنسرسیوم مجلات الکترونیک» (UGC-Info Net) در هند و «کنسرسیوم کتابخانه ای مجلات الکترونیک کره» (KESLI) نیز نمونه های موفق دیگری در آسیا هستند که به رشد «خرید ائتلافی» در منطقه کمک کرده اند.

وضعیت و تجارب کنسرسیوم ها در ایران

«وضعیت و تجارب کنسرسیوم ها در ایران» نیز مانند بسیاری از کشورهای در حال توسعه، با چالش ها و فرصت های خاص خود همراه است. عواملی همچون «افزایش حجم انتشارات»، «قیمت صعودی نشریات» و «کاهش بودجه» کتابخانه ها را ناگزیر ساخته تا برای پاسخگویی به «نیازهای اطلاعاتی مراجعان» خود و «استفاده بهینه از بودجه کتابخانه»، اقدام به «خریدهای دسته جمعی» نمایند.
یکی از برجسته ترین «نمونه های کنسرسیوم کتابخانه ای ایران»، «کنسرسیوم وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی» است. این کنسرسیوم با هدف فراهم آوردن «دسترسی یکپارچه» به «منابع علمی الکترونیک» برای دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی زیرمجموعه وزارت بهداشت تشکیل شده است. این تجربه نشان دهنده پتانسیل بالای «خرید ائتلافی» در ایران برای «صرفه جویی در هزینه ها» و «افزایش دسترسی به منابع حیاتی» است.
با این حال، «چالش ها و فرصت های پیش روی کنسرسیوم های کتابخانه ای در ایران» شامل موارد زیر است:

• چالش ها:
  • محدودیت های قانونی و اداری: فرآیندهای پیچیده دولتی و محدودیت های ارزی می تواند «مذاکرات و پرداخت ها» را دشوار کند.
  • فقدان زیرساخت های یکپارچه: تفاوت در «زیرساخت های فناوری اطلاعات» میان کتابخانه ها می تواند هماهنگی و «دسترسی یکنواخت» را با چالش مواجه سازد.
  • نیاز به آموزش و تخصص: «مذاکره با ناشران بین المللی» و «مدیریت قراردادهای پیچیده» نیازمند «دانش و تخصص» ویژه ای است که باید در بین کارکنان کتابخانه ها و کنسرسیوم توسعه یابد.
  • عدم پایداری بودجه: نوسانات بودجه ای می تواند برنامه ریزی بلندمدت برای «خرید ائتلافی» را با مشکل مواجه کند.
• فرصت ها:
  • افزایش آگاهی: آگاهی روزافزون از «مزایای کنسرسیوم» می تواند به شکل گیری «ائتلاف های جدید» کمک کند.
  • پتانسیل بالای صرفه جویی: با توجه به «قیمت های بالای منابع علمی»، پتانسیل «صرفه جویی اقتصادی» از طریق «خرید ائتلافی» در ایران بسیار بالاست.
  • همکاری های منطقه ای: امکان «همکاری بین کتابخانه ای» با کشورهای همسایه و «کنسرسیوم های منطقه ای» برای «افزایش قدرت چانه زنی».
  • توسعه زیرساخت های ملی: فرصت برای توسعه «زیرساخت های ملی» برای «دسترسی به منابع علمی الکترونیک» از طریق «همکاری های کنسرسیومی».

تجارب موجود، اگرچه با چالش هایی همراه است، اما نشان دهنده «اهمیت رویکرد ائتلافی» برای آینده «کتابخانه های ایران» است.

نتیجه گیری: نگاهی به آینده خرید ائتلافی

«خرید ائتلافی منابع علمی»، نه تنها یک راهکار اقتصادی، بلکه یک ضرورت استراتژیک برای «کتابخانه های عصر دیجیتال» محسوب می شود. کتاب محمدرضا علی بیک و منصوره دمرچی لو با بررسی جامع خود، مسیر روشنی را برای درک این مفهوم و آینده آن ترسیم می کند.

خلاصه جامع و پیام اصلی کتاب

کتاب «خرید ائتلافی منابع علمی» به قلم محمدرضا علی بیک و منصوره دمرچی لو، به شکلی جامع و تحلیلی، ماهیت و کارکرد «کنسرسیوم کتابخانه ای» را واکاوی می کند. پیام اصلی کتاب را می توان در این نکته خلاصه کرد: در مواجهه با «افزایش سرسام آور حجم اطلاعات» و «قیمت صعودی نشریات و پایگاه های اطلاعاتی»، هیچ کتابخانه ای به تنهایی قادر به پاسخگویی جامع به «نیازهای اطلاعاتی کاربران» خود نیست. از این رو، «ائتلاف کتابخانه ها» و «خرید کنسرسیومی منابع»، به ابزاری حیاتی برای «صرفه جویی در هزینه ها»، «گسترش بی سابقه دسترسی به منابع»، و «تقویت جایگاه کتابخانه ها در مذاکره با ناشران» تبدیل شده است.
این اثر خواننده را با «مفاهیم بنیادین کنسرسیوم»، «تاریخچه آن»، «اهداف»، «مزایا و معایب»، «موانع پیش رو»، و «مدل های قیمت گذاری منابع الکترونیک» آشنا می سازد. همچنین با معرفی «تجارب جهانی و داخلی کنسرسیوم ها»، دیدگاهی عملی و کاربردی از چگونگی پیاده سازی و مدیریت موفق این ائتلاف ها ارائه می دهد. کتاب بر اهمیت «قدرت چانه زنی جمعی» و نقش آن در کنترل «تورم خدمات اطلاعاتی» تأکید می کند و نشان می دهد که «همکاری بین کتابخانه ای» نه تنها یک انتخاب، بلکه یک استراتژی بقا و توسعه برای «کتابخانه ها در عصر دیجیتال» است.

توصیه ها و چشم انداز آینده

با نگاهی به آینده، «خرید ائتلافی منابع علمی» همچنان به عنوان یک محور اصلی در مدیریت منابع کتابخانه ها باقی خواهد ماند، اما با تحولاتی همراه خواهد بود:

• توسعه و بهبود عملکرد کنسرسیوم ها: نیاز به «مدیریت حرفه ای تر»، «شفافیت بیشتر» و «سازوکارهای ارزیابی مداوم» برای سنجش کارایی و اثربخشی کنسرسیوم ها ضروری است. کنسرسیوم ها باید با «فناوری های نوین» هماهنگ شوند تا خدمات بهتری ارائه دهند.
• همکاری های فراتر از خرید: آینده کنسرسیوم ها فراتر از صرف «خرید کنسرسیومی منابع» خواهد رفت. «همکاری در دیجیتال سازی»، «مدیریت داده های پژوهشی»، «اشتراک زیرساخت های فناوری اطلاعات» و «توسعه نرم افزارهای مشترک» از جمله زمینه هایی هستند که پتانسیل رشد بالایی دارند.
• تأکید بر دسترسی آزاد (Open Access): با رشد جنبش «دسترسی آزاد»، کنسرسیوم ها نقش مهمی در «مذاکره با ناشران» برای «مدل های انتشاراتی هیبریدی» یا «مدل های transformative agreements» ایفا خواهند کرد که از پرداخت برای اشتراک به پرداخت برای انتشار در محیط های دسترسی آزاد تغییر مسیر می دهند.
• نوآوری در مدل های قیمت گذاری: انتظار می رود «مدل های قیمت گذاری منابع الکترونیک» پیچیده تر و متنوع تر شوند. کنسرسیوم ها باید «قدرت چانه زنی» خود را برای «مذاکره بر سر مدل های منصفانه تر» که منعکس کننده «استفاده واقعی» و «ارزش برای کاربران» باشد، حفظ کنند.
• اهمیت داده ها و تحلیل ها: «تحلیل داده های استفاده از منابع» برای کنسرسیوم ها حیاتی خواهد بود تا بتوانند تصمیمات آگاهانه تری در مورد «خرید منابع» بگیرند و «ارزش واقعی» خود را به اعضا و ناشران نشان دهند.

در نهایت، «چشم انداز آینده خرید ائتلافی» نیازمند «همکاری های بیشتر»، «انعطاف پذیری»، «نوآوری»، و «تأکید بر نیازهای کاربران» است تا «کتابخانه ها» بتوانند در «عصر اطلاعات» به رسالت اصلی خود در «توسعه دانش» ادامه دهند.

دعوت به مطالعه نسخه کامل کتاب

خلاصه ارائه شده در این مقاله، تنها قطعه ای از اقیانوس دانش و تجربه ای است که در کتاب «خرید ائتلافی منابع علمی» به قلم توانمند محمدرضا علی بیک و منصوره دمرچی لو نهفته است. برای درک عمیق تر از تمامی جزئیات، مدل های پیچیده قیمت گذاری، نمونه های موردی دقیق و راهبردهای عملی که در این حوزه حیاتی مطرح شده اند، قویاً توصیه می شود که نسخه کامل این کتاب ارزشمند را مطالعه فرمایید. این کتاب، منبعی بی نظیر برای تمامی افرادی است که به دنبال تسلط بر «هنر و علم خرید ائتلافی منابع علمی» هستند و می خواهند در دنیای پویای «کتابداری و اطلاع رسانی» امروز، پیشرو باشند.

منابع و ارجاعات:

علی بیک، محمدرضا؛ دمرچی لو، منصوره. (1390). خرید ائتلافی منابع علمی. تهران: انتشارات کتابدار.