مهریه به چه معناست

مهریه، مالی است که مرد در هنگام عقد نکاح، آن را به همسر خود می پردازد یا متعهد به پرداختش می شود. این حق مالی، به محض جاری شدن صیغه عقد، به ملکیت زن در می آید و او می تواند هر زمان که بخواهد، آن را مطالبه کند یا هرگونه تصرفی در آن بنماید. در واقع، مهریه نمادی از صداقت، تعهد و احترام مرد به زن در آغاز زندگی مشترک است که پشتوانه مالی و استقلالی برای زن محسوب می شود.

در بسیاری از فرهنگ ها و جوامع، خصوصاً در میان فارسی زبانان، مهریه از دیرباز جایگاهی ویژه در مراسم ازدواج داشته است. این مفهوم نه تنها یک تعهد حقوقی، بلکه بُعدی عمیق تر و فرهنگی دارد که بازتابی از ارزش گذاری به زن و تضمینی برای آینده اوست. وقتی زوجین تصمیم به آغاز زندگی مشترک می گیرند، گفت وگو و توافق بر سر مهریه، یکی از اولین و مهم ترین مراحل است. این توافق، پلی میان عواطف و واقعیت های حقوقی زندگی زناشویی می زند.

مهریه چیست؟ (تعریف حقوقی و ساده)

مهریه، که به آن کابین یا صداق نیز گفته می شود، یک حق مالی است که به موجب عقد نکاح دائم یا موقت، به ملکیت زن درمی آید. این بدان معناست که به محض جاری شدن صیغه عقد، زن مالک کامل مهریه می شود و می تواند به میل خود در آن تصرف کند. تجربه نشان داده که این حق مالکیت، پشتوانه ای مهم برای زن در طول زندگی مشترک و به خصوص در مواجهه با چالش های احتمالی است.

تعریف جامع و حقوقی مهریه

ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی به صراحت بیان می دارد: به مجرد عقد، زن مالک مهر می شود و می تواند هر نوع تصرفی که بخواهد در آن بنماید. این ماده، اساس حقوقی مالکیت زن بر مهریه را تشکیل می دهد. یعنی همین که عقد خوانده شد، زن بدون هیچ قید و شرطی صاحب مهریه می شود و می تواند آن را ببخشد، بفروشد، به کسی هدیه کند یا هر اقدام دیگری که مالک مال خود می تواند انجام دهد، در مورد آن به کار برد. این حکم قانونی، از مهم ترین حمایت های مالی برای زن در چارچوب خانواده محسوب می شود و تجربه نیز گواه است که این مالکیت به زن حس امنیت و استقلال مالی می بخشد.

معادل ها و مترادف ها

در زبان فارسی و فرهنگ ایرانی، واژه های دیگری نیز برای اشاره به مهریه به کار می رود که هر کدام ریشه های خاص خود را دارند. «کابین» یکی از کهن ترین مترادف های مهریه است که ریشه ای فارسی دارد و در ادبیات کلاسیک ما نیز فراوان یافت می شود. «صداق» نیز واژه ای عربی است که از ریشه «صدق» به معنای راستی و درستی می آید و به این نکته اشاره دارد که مهریه نماد صداقت مرد در تشکیل زندگی مشترک است. این تنوع در واژگان نشان دهده عمق و اهمیت این نهاد حقوقی-اجتماعی در بستر فرهنگی ماست و افراد با شنیدن هر یک از این واژه ها، همان مفهوم آشنای مهریه را در ذهن تداعی می کنند.

شرایط مالی که می تواند مهریه قرار گیرد

هر مالی نمی تواند به عنوان مهریه تعیین شود؛ بلکه باید دارای ویژگی هایی باشد تا از نظر قانونی معتبر شناخته شود. این مال باید «مالیت» داشته باشد، یعنی ارزش اقتصادی داشته و عرفاً قابل داد و ستد باشد؛ مثلاً طلا، نقره، ملک، وجه نقد یا حتی آموزش یک مهارت خاص. همچنین، باید «قابلیت تملک» داشته باشد، به این معنی که از نظر قانونی بتوان آن را به ملکیت زن درآورد. نکته مهم دیگر این است که مهریه باید «معین و دقیق» باشد، یعنی ابهام و جهالتی در مقدار و نوع آن وجود نداشته باشد تا طرفین و دادگاه در آینده دچار اختلاف نشوند. همچنین، نباید متعلق به شخص دیگری باشد. بنابراین، مثلاً تعیین یک باغ ناشناخته یا مقدار نامعلومی پول به عنوان مهریه صحیح نیست، زیرا شرایط معین و دقیق بودن را ندارد. در تعیین مهریه، زوجین می توانند هر چیزی را که ارزش مالی داشته باشد و شرایط ذکر شده را دارا باشد، با توافق یکدیگر، مهریه قرار دهند و این تجربه نشان داده که خلاقیت در این زمینه می تواند بسیار گسترده باشد.

تفاوت مهریه با شیربها یا جهیزیه

در فرهنگ ایرانی، گاهی اوقات مفاهیم مهریه، شیربها و جهیزیه با یکدیگر اشتباه گرفته می شوند، در حالی که هر یک تعاریف و کارکردهای حقوقی و عرفی متفاوتی دارند. مهریه، همانطور که گفته شد، حق مالی زن است که مرد متعهد به پرداخت آن می شود و به ملکیت زن درمی آید. این یک حق مسلم و قانونی برای زن است. اما شیربها، مالی است که در برخی مناطق ایران، مرد هنگام ازدواج به خانواده همسرش (معمولاً مادر عروس) می پردازد. این مبلغ نه به ملکیت زن درمی آید و نه جزء حقوق قانونی او محسوب می شود؛ بلکه صرفاً یک رسم عرفی است که در برخی خانواده ها برای جبران هزینه هایی که خانواده عروس برای تربیت و بزرگ کردن فرزندشان متحمل شده اند، پرداخت می شود و جنبه حقوقی ندارد. جهیزیه نیز اموالی است که معمولاً زن یا خانواده او برای شروع زندگی مشترک به خانه شوهر می آورد. این اموال متعلق به زن است و او می تواند در هر زمان آن را از زندگی مشترک خارج کند، مگر اینکه خلاف آن ثابت شود. بنابراین، تفاوت این سه مفهوم بسیار اساسی است و شناخت دقیق هر یک، از بروز بسیاری از سوءتفاهم ها و مشکلات حقوقی در آینده جلوگیری می کند.

فلسفه و پیشینه مهریه (نگاهی تاریخی و دینی)

مهریه پدیده ای مختص به اسلام یا حتی ادیان ابراهیمی نیست؛ بلکه ریشه های عمیقی در تاریخ بشر و فرهنگ های گوناگون دارد. نگاهی به پیشینه مهریه، ما را به درکی عمیق تر از جایگاه و تحولات این سنت مهم می رساند. این بخش از تاریخ، نشان می دهد که چگونه جوامع مختلف، هر یک به شیوه خود، سعی در ایجاد پشتوانه ای برای زن در زندگی مشترک داشته اند.

مهریه در ادیان و فرهنگ های مختلف

مهریه با عناوین و اشکال گوناگون، در بسیاری از تمدن های باستانی و ادیان مختلف وجود داشته است. مثلاً در آیین یهود، مهریه به نام کِتوبَه شناخته می شود که مرد در هنگام عقد ازدواج متعهد به پرداخت آن به زن می شود. اما تفاوت عمده این است که کتوبه معمولاً عندالمطالبه نیست و در زمان طلاق یا فوت شوهر به زن پرداخت می گردد. در واقع، هدف اصلی آن، تضمین مالی زن پس از اتمام زندگی مشترک است. حتی در برخی فرهنگ های غیردینی نیز، رسم دادن هدایایی از سوی مرد به زن یا خانواده او به هنگام ازدواج رایج بوده است که هرچند دقیقاً مهریه به مفهوم اسلامی آن نیست، اما شباهت هایی در هدف و کارکرد با آن دارد. این اشتراک فرهنگی، نشان دهنده نیازی اساسی در جوامع برای تأمین امنیت و احترام زن در ساختار ازدواج بوده است.

فلسفه وجودی مهریه در اسلام

در اسلام، مهریه از جایگاهی بس رفیع برخوردار است و فلسفه ای عمیق را دنبال می کند که فراتر از یک تعهد مالی صرف است. قرآن کریم از مهریه با واژه «صداق» یاد می کند که از ریشه «صدق» به معنای راستی و صداقت است. این نام گذاری، نشان می دهد که مهریه نمادی از صداقت، عشق و ارادت مرد به همسرش است و قرار است حسن نیت او را در آغاز زندگی مشترک نشان دهد.

مهریه در اسلام، فراتر از یک تعهد مالی، نمادی از صداقت و احترام به جایگاه زن است و به او پشتوانه ای برای امنیت و استقلال می بخشد.

فلسفه های وجودی مهریه در اسلام را می توان در چند بعد بررسی کرد:

• نماد صداقت و عشق مرد: مرد با پرداخت یا تعهد به پرداخت مهریه، در حقیقت عشق و وفاداری خود را به همسرش ابراز می کند و نشان می دهد که برای این پیوند مقدس ارزش قائل است.
• احترام به جایگاه زن و تضمین مالی اولیه: مهریه، جایگاه و ارزش زن را در خانواده و جامعه گرامی می دارد و به عنوان یک پشتوانه مالی اولیه، به او استقلال و امنیت اقتصادی می بخشد. این امر، زن را از وابستگی کامل به مرد رهایی می بخشد.
• بازدارنده از طلاق عجولانه: وجود مهریه، می تواند عاملی بازدارنده برای مرد در اتخاذ تصمیمات عجولانه برای طلاق باشد. بار مالی مهریه، او را وادار به تفکر بیشتر و تلاش برای حفظ زندگی مشترک می کند.
• حق مالکیت کامل زن بر آن: بر خلاف تصور برخی، مهریه حق شخصی زن است و نه والدین او. او مالک کامل آن است و می تواند به هر شکلی که بخواهد در آن تصرف کند.

این فلسفه ها، در کنار یکدیگر، نقش مهریه را در پایداری و سلامت خانواده برجسته می سازند و نشان می دهند که مهریه تنها یک عدد و رقم نیست، بلکه حامل پیام های عمیق انسانی و دینی است.

انواع مهریه (طبقه بندی بر اساس زمان تعیین و نحوه پرداخت)

مهریه، با وجود تعاریف کلی که از آن ارائه شد، در عمل به اشکال و انواع مختلفی تقسیم می شود که هر یک احکام حقوقی خاص خود را دارند. این طبقه بندی ها، بسته به اینکه مهریه در چه زمانی و چگونه تعیین شده باشد یا نحوه پرداخت آن چگونه باشد، متفاوت است. آشنایی با این دسته بندی ها، برای هر فردی که در آستانه ازدواج است یا با مسائل حقوقی خانواده سروکار دارد، ضروری به نظر می رسد.

انواع مهریه بر اساس زمان تعیین

این دسته بندی، به زمانی که مهریه برای زن تعیین می شود، توجه دارد. این زمان می تواند هم زمان با عقد باشد یا به شرایطی پس از آن موکول شود.

مهرالمسمی

مهرالمسمی، رایج ترین و شناخته شده ترین نوع مهریه است. این مهریه، همان مالی است که با توافق و تراضی کامل طرفین (زن و مرد) در هنگام عقد نکاح، چه دائم و چه موقت، تعیین و در سند ازدواج درج می شود. نام مسمی به معنای نام گذاری شده است و نشان می دهد که این مهریه، مشخص و معین است و ابهامی در آن وجود ندارد. ماده ۱۰۷۸ قانون مدنی نیز تأکید دارد که تعیین مقدار مهر منوط به تراضی طرفین است. در زندگی مشترک، معمولاً زوجین از قبل بر سر میزان و نوع مهرالمسمی به توافق می رسند و همین امر، پایه های اولیه رضایت را در شروع زندگی می سازد. تجربه نشان می دهد که دقت در تعیین مهرالمسمی و در نظر گرفتن توانایی های مالی مرد، می تواند از مشکلات آینده پیشگیری کند.

مهرالمثل

گاهی اوقات، در عقد دائم، مهریه در زمان عقد تعیین نشده است یا اگر هم تعیین شده، به دلایلی مانند مجهول بودن، مالیت نداشتن یا ملک غیر بودن، باطل شناخته می شود. در چنین مواردی، اگر بین زوجین نزدیکی واقع شده باشد، زن مستحق مهرالمثل خواهد بود. مهرالمثل، همانطور که از نامش پیداست، مهریه ای است که بر اساس شأن و موقعیت زن (از نظر تحصیلات، موقعیت اجتماعی و خانوادگی، سن، زیبایی و…) و عرف جامعه تعیین می شود. در این حالت، دادگاه با کمک کارشناس رسمی، با بررسی وضعیت زن و مقایسه او با زنان هم شأن و هم تراز در خانواده یا جامعه، میزان مهریه را مشخص می کند. ماده ۱۱۰۰ قانون مدنی به این موضوع اشاره دارد و این نوع مهریه، راهکاری برای حفظ حقوق زن در مواقعی است که مهرالمسمی به دلایلی نامعتبر شده باشد.

مهرالمتعه

مهرالمتعه نیز نوع دیگری از مهریه است که در شرایط خاصی تعیین می شود. این نوع مهریه، فقط در عقد دائم و زمانی که در عقد مهریه تعیین نشده باشد و مهم تر از آن، طلاق قبل از وقوع نزدیکی (رابطه زناشویی) صورت پذیرد، به زن تعلق می گیرد. برخلاف مهرالمثل که بر اساس شأن زن تعیین می شد، در مهرالمتعه وضعیت مالی و توانایی مرد ملاک قرار می گیرد. به عبارت دیگر، قاضی با توجه به میزان دارایی و وضعیت اقتصادی مرد، مبلغی را به عنوان مهرالمتعه برای زن تعیین می کند. ماده ۱۰۹۳ قانون مدنی به صراحت این موضوع را بیان می کند و هدف از آن، جبران خسارت روحی و معنوی زن به دلیل بهم خوردن عقد قبل از آغاز کامل زندگی مشترک است، بدون اینکه بار مالی سنگینی بر دوش مرد وارد شود.

مهرالسنه

مهرالسنه، مهریه ای است که از نظر شرعی و معنوی جایگاه ویژه ای دارد. این مهریه، به میزان مهریه ای است که پیامبر اسلام برای حضرت فاطمه (س) تعیین فرمودند و به امت خود سفارش کردند که از آن تجاوز نکنند. مقدار آن در روایات، ۵۰۰ درهم نقره (که معادل حدود ۱۷۰ تا ۲۲۳ گرم طلا در آن زمان تخمین زده می شود) ذکر شده است. مهرالسنه یک جنبه مستحبی دارد و نشان دهنده سادگی و قناعت در آغاز زندگی مشترک است. بسیاری از خانواده ها امروزه به پیروی از این سنت نیکو، مهریه دخترانشان را با توجه به مهرالسنه تعیین می کنند. حتی اگر در سند نکاحیه، مهرالسنه درج شود، در زمان مطالبه به نرخ روز محاسبه و پرداخت خواهد شد.

تفویض مهر

تفویض مهر حالتی است که تعیین میزان مهریه در زمان عقد به توافق نرسیده و اختیار تعیین آن به یکی از زوجین یا یک شخص ثالث واگذار می شود. این واگذاری می تواند به زن (تفویض بضع)، به مرد (تفویض رجوع) یا به شخص دیگری سپرده شود. اگر این اختیار به زن داده شود، او نمی تواند مهریه را بیش از مهرالمثل تعیین کند. این روش، انعطاف پذیری خاصی را در زمان عقد فراهم می آورد و به زوجین فرصت می دهد تا در زمان مناسب تری بر سر میزان مهریه به توافق برسند یا از نظر یک فرد مورد اعتماد استفاده کنند.

انواع مهریه بر اساس نحوه پرداخت

علاوه بر زمان تعیین، نحوه و شرایط پرداخت مهریه نیز از اهمیت زیادی برخوردار است و به دو دسته اصلی تقسیم می شود که آثار حقوقی متفاوتی دارند.

مهریه عندالمطالبه

مهریه عندالمطالبه، رایج ترین شکل مهریه در ایران است. عندالمطالبه به این معناست که مهریه حال است؛ یعنی زن می تواند هر زمان که بخواهد، حتی فردای روز عقد، آن را از شوهرش مطالبه کند. در این حالت، مرد مکلف به پرداخت فوری مهریه است. اگر مرد توانایی پرداخت یکجای مهریه را نداشته باشد، می تواند به دادگاه درخواست اعسار (ناتوانی مالی) دهد و با اثبات آن، مهریه به صورت اقساطی برای او تعیین می شود. در مهریه عندالمطالبه، ضمانت اجرای سنگین تری برای عدم پرداخت وجود دارد که می تواند منجر به توقیف اموال و حتی در برخی موارد (تا سقف 110 سکه) حبس مرد شود. این نوع مهریه، به زن احساس امنیت مالی بیشتری می دهد و حق او را در زمان نیاز، قابل وصول تر می کند.

مهریه عندالاستطاعه

مهریه عندالاستطاعه، نوع دیگری از مهریه است که پرداخت آن مشروط به توانایی مالی مرد است. در این حالت، زن برای مطالبه مهریه، علاوه بر اثبات محق بودن خود، باید توانایی مالی همسرش را نیز در دادگاه اثبات کند. به عبارت دیگر، تا زمانی که زن نتواند در دادگاه ثابت کند که مرد دارای اموال و دارایی لازم برای پرداخت مهریه است، مرد ملزم به پرداخت آن نخواهد بود. مهم ترین تفاوت آن با عندالمطالبه، عدم وجود ضمانت اجرای حبس برای مرد در صورت عدم پرداخت است. همچنین، امکان ممنوع الخروج کردن مرد نیز در این نوع مهریه وجود ندارد. این نوع مهریه، معمولاً برای کاهش فشار مالی بر مردان و واقعی تر کردن تعهدات مالی در نظر گرفته می شود، اما مطالبه و وصول آن برای زن دشوارتر است.

حقوق و تکالیف مرتبط با مهریه (جنبه های عملی و قانونی)

پس از درک مفهوم و انواع مهریه، نوبت به بررسی جنبه های عملی و قانونی آن می رسد. مهریه تنها یک تعهد مالی نیست، بلکه حقوق و تکالیف متعددی را برای زوجین به همراه دارد که آگاهی از آن ها برای مدیریت بهتر زندگی مشترک و حل اختلافات احتمالی ضروری است. تجربه نشان داده که عدم آگاهی از این حقوق و تکالیف، می تواند زمینه ساز بسیاری از مشکلات در روابط زناشویی باشد.

حق مطالبه مهریه توسط زن

حق مطالبه مهریه توسط زن، یکی از اساسی ترین حقوق مالی او در ازدواج است. بر اساس قانون مدنی، این حق به محض جاری شدن صیغه عقد نکاح ایجاد می شود. به این معنا که زن، حتی قبل از ورود به زندگی مشترک یا وقوع نزدیکی، مالک مهریه می شود و می تواند در هر زمان که بخواهد، آن را از شوهرش مطالبه کند. فرقی نمی کند عقد دائم باشد یا موقت، مهریه عندالمطالبه باشد یا عندالاستطاعه (در صورت اثبات استطاعت). این حق، یک حق مطلق برای زن است و حتی مسائلی مانند نشوز زن (عدم تمکین) یا رابطه نامشروع او، موجب سقوط اصل مهریه نمی شود، هرچند ممکن است تأثیری بر نفقه داشته باشد. این امکان برای زن وجود دارد که از طریق دادگاه خانواده یا اداره اجرای ثبت، مهریه خود را به اجرا بگذارد.

حق حبس زن

حق حبس، یکی از مهم ترین و گاه پرچالش ترین حقوق زن در ارتباط با مهریه است. ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی می گوید: زن می تواند تا مهر به او تسلیم نشده از ایفاء وظایفی که در مقابل شوهر دارد امتناع کند مشروط بر اینکه مهر او حال باشد؛ و این امتناع مسقط حق نفقه نخواهد بود. این بدان معناست که اگر مهریه عندالمطالبه باشد و زن آن را مطالبه کند، تا زمانی که تمام مهریه به او پرداخت نشده است، می تواند از تمکین خاص (برقراری رابطه زناشویی) خودداری کند. این حق، باعث سقوط نفقه زن نیز نمی شود و مرد همچنان موظف به پرداخت نفقه است. اما اگر زن پیش از دریافت مهریه، به اختیار خود تمکین کرده باشد، حق حبس او ساقط می شود. حق حبس، ابزاری قانونی برای زن است تا بتواند مطالبه مهریه خود را با ضمانت اجرای قوی تری پیگیری کند، هرچند که در عمل، گاهی این حق منجر به طولانی شدن اختلافات خانوادگی می شود.

وضعیت مهریه در صورت طلاق قبل از نزدیکی

قانونگذار برای وضعیت مهریه در صورت طلاق قبل از وقوع نزدیکی، حکم خاصی را در نظر گرفته است. ماده ۱۰۹۲ قانون مدنی مقرر می دارد: هرگاه شوهر قبل از نزدیکی زن خود را طلاق دهد، زن مستحق نصف مهر خواهد بود و اگر مهر در عقد ذکر نشده باشد و بعد از آن، طلاق، قبل از نزدیکی واقع شود، زن مستحق مهرالمتعه خواهد بود. این به آن معناست که اگر مهریه ای مشخص (مهرالمسمی) تعیین شده باشد و قبل از هرگونه نزدیکی، زوجین از یکدیگر جدا شوند، زن تنها مستحق نیمی از مهریه تعیین شده است. این حکم برای جلوگیری از بهره برداری ناعادلانه از مهریه در صورت کوتاه بودن مدت زندگی مشترک و عدم شروع کامل آن است. در مواردی که مهریه تعیین نشده و طلاق قبل از نزدیکی واقع شود، زن مستحق مهرالمتعه (بر اساس وضعیت مالی مرد) خواهد بود.

نحوه محاسبه مهریه به نرخ روز

یکی از دغدغه های مهم در مطالبه مهریه، به خصوص در مهریه هایی که سال ها قبل و با مبالغ اسمی کم تعیین شده اند، نحوه محاسبه ارزش واقعی آن است. تبصره ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی (مصوب ۱۳۷۶) مقرر می دارد: چنانچه مهریه وجه رایج ایران باشد، متناسب با تغییر شاخص قیمت سالانه زمان تأدیه نسبت به سال اجرای عقد که توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران تعیین می گردد، محاسبه و پرداخت خواهد شد. این بدان معناست که اگر مهریه به صورت وجه نقد (مثلاً ریال) تعیین شده باشد، در زمان مطالبه، ارزش آن با توجه به نرخ تورم و شاخص های بانک مرکزی به روز می شود تا ارزش حقیقی آن حفظ شود. این شاخص ها هر ساله توسط بانک مرکزی اعلام می گردد و مبنای محاسبه دادگاه ها قرار می گیرد. این قانون، حمایت مهمی برای زنانی است که مهریه آن ها به صورت پول نقد تعیین شده و سال ها بعد قصد مطالبه آن را دارند، زیرا ارزش پول در گذر زمان کاهش می یابد.

بخشیدن مهریه

زن مالک مهریه است و همانطور که می تواند آن را مطالبه کند، می تواند تمام یا قسمتی از آن را به شوهرش ببخشد. بخشیدن مهریه می تواند به اشکال مختلفی صورت گیرد، از جمله «هبه» (بخشش ساده) یا «ابراء» (بخشیدن طلب). در هبه، زن مهریه را به مرد می بخشد و مرد آن را قبول می کند. در ابراء، زن از حق خود در مطالبه مهریه صرف نظر می کند. نکته مهم این است که بخشیدن مهریه باید با اراده آزاد و آگاهانه زن صورت گیرد و از نظر قانونی معتبر باشد. معمولاً برای اثبات بخشش مهریه، لازم است که این موضوع در دفاتر اسناد رسمی ثبت شود. این عمل می تواند در قالب صلح نامه، اقرارنامه یا بذل مهریه (در طلاق خلع) انجام شود. تجربه نشان داده که بخشیدن مهریه گاهی به منظور حفظ زندگی مشترک، گاهی به دلیل رضایت قلبی و گاهی نیز در قالب توافقات طلاق صورت می گیرد.

وضعیت مهریه در صورت فوت زوج یا زوجه

وضعیت مهریه در صورت فوت یکی از زوجین نیز مشخص و تابع قوانین ارث است. اگر زوج فوت کند، مهریه زن از ترکه (اموال به جای مانده) مرد، قبل از تقسیم بین ورثه، پرداخت می شود. به عبارت دیگر، زن به عنوان طلبکار، سهم خود از مهریه را از اموال مرد متوفی دریافت می کند و سپس مابقی ترکه بین سایر ورثه تقسیم خواهد شد. اما اگر زوجه فوت کند، مهریه او جزو ماترک او محسوب می شود و به ورثه قانونی او (فرزندان، پدر و مادر و…) منتقل می گردد. در این حالت، ورثه زن می توانند مهریه را از مرد مطالبه کنند. بنابراین، مهریه با فوت یکی از زوجین از بین نمی رود و همچنان یک حق مالی معتبر است که به قواعد ارث تعلق می یابد.

قوانین و محدودیت های وصول و پرداخت مهریه در ایران

در سال های اخیر، قوانین و رویه های قضایی مربوط به مهریه در ایران دستخوش تغییراتی شده اند که هدف از آن ها، واقعی تر کردن تعهدات و کاهش مشکلات ناشی از مهریه های سنگین است. این تغییرات، هم بر نحوه وصول مهریه توسط زن و هم بر نحوه پرداخت آن توسط مرد تأثیر گذاشته اند و آگاهی از آن ها برای هر دو طرف حیاتی است.

ماده 22 قانون حمایت خانواده (محدودیت 110 سکه)

یکی از مهم ترین تغییرات در قوانین مهریه، ماده ۲۲ قانون حمایت خانواده مصوب سال ۱۳۹۱ است که به محدودیت ۱۱۰ سکه مشهور شده است. این ماده مقرر می دارد: هرگاه مهریه، در زمان وقوع عقد، تا یکصد و ده سکه تمام بهار آزادی یا معادل آن باشد، وصول آن، مشمول مقررات ماده (۲) قانون اجرای محکومیت های مالی است. چنانچه مهریه، بیشتر از این میزان باشد، در خصوص مازاد، فقط ملائت زوج، ملاک پرداخت است.

این بدان معناست که تا سقف ۱۱۰ سکه بهار آزادی (یا معادل آن از سایر اموال)، اگر مرد توانایی پرداخت نداشته باشد و اعسار او ثابت نشود، ممکن است مشمول ضمانت اجرای حبس (زندان) شود. اما در مورد مازاد بر ۱۱۰ سکه، زن تنها در صورتی می تواند آن را مطالبه کند که بتواند «ملائت» (توانایی مالی) مرد را در دادگاه اثبات کند. در این بخش از مهریه، ضمانت اجرای حبس وجود ندارد و صرفاً بر اساس اموال موجود و توانایی مالی مرد قابل وصول است. این قانون، با هدف کاهش تعداد زندانیان مهریه و جلوگیری از سوءاستفاده از مهریه به عنوان اهرم فشار، تدوین شده و در عمل تأثیر زیادی بر رویه قضایی داشته است.

اعسار و تقسیط مهریه

یکی از حقوق مهم مرد در قبال مطالبه مهریه، حق درخواست اعسار (ناتوانی مالی) و تقسیط مهریه است. اگر مرد توانایی پرداخت یکجای مهریه را نداشته باشد، می تواند به دادگاه خانواده درخواست اعسار دهد. در این مرحله، مرد باید با ارائه مدارک و شهادت شهود، ثابت کند که از نظر مالی معسر (ناتوان از پرداخت یکجا) است. دادگاه پس از بررسی مدارک و وضعیت مالی زوج، میزان مهریه را به صورت اقساطی تعیین می کند. این اقساط، بسته به درآمد و دارایی های مرد، می تواند شامل یک پیش قسط و اقساط ماهانه باشد. در صورت سنگین بودن اقساط تعیین شده، مرد می تواند درخواست «تعدیل اقساط مهریه» را به دادگاه ارائه دهد. اعسار و تقسیط مهریه، راهکاری قانونی برای جلوگیری از فشار مالی بیش از حد بر مردان و همچنین امکان پذیر ساختن وصول مهریه برای زنان است، زیرا هدف قانون، هم حفظ حقوق زن و هم رعایت حال مرد است.

راه های مطالبه مهریه

زن برای مطالبه مهریه خود، دو مسیر اصلی قانونی در پیش دارد:

1. از طریق دادگاه خانواده: این رایج ترین روش است. زن با مراجعه به دادگاه خانواده، دادخواست مطالبه مهریه را تنظیم و تقدیم می کند. دادگاه پس از رسیدگی و بررسی، حکم به پرداخت مهریه صادر می کند و مراحل اجرایی آن آغاز می شود. این مسیر ممکن است زمان بر باشد، اما جامعیت بیشتری دارد و امکان رسیدگی به مسائل جانبی مانند اعسار و تقسیط را نیز فراهم می کند.
2. از طریق اداره اجرای ثبت: اگر مهریه در سند رسمی ازدواج ثبت شده باشد، زن می تواند مستقیماً به اداره اجرای ثبت اسناد رسمی مراجعه کند و تقاضای صدور اجرائیه مهریه را بدهد. این روش معمولاً سریع تر از مسیر دادگاه است، زیرا نیاز به تشکیل پرونده و رسیدگی قضایی ندارد. اجرائیه ثبت، به اداره ثبت این امکان را می دهد که اموال مرد را شناسایی و توقیف کند. البته، این روش محدودیت هایی دارد و در صورت عدم وجود اموال مشخص یا درخواست اعسار از سوی مرد، نهایتاً به دادگاه ارجاع داده خواهد شد.

ضمانت اجرای عدم پرداخت مهریه

قانون برای عدم پرداخت مهریه، ضمانت های اجرایی مختلفی را در نظر گرفته تا از تضییع حق زن جلوگیری شود:

• جلب و حبس: در مهریه عندالمطالبه و تا سقف ۱۱۰ سکه، در صورتی که مرد توانایی پرداخت را داشته باشد یا اعسار او در دادگاه ثابت نشود و از پرداخت مهریه امتناع کند، زن می تواند درخواست جلب و حبس او را به دادگاه ارائه دهد. این یکی از قوی ترین ضمانت های اجرایی است.
• ممنوع الخروج کردن زوج: زن می تواند از طریق دادگاه یا اجرای ثبت، درخواست ممنوع الخروج کردن شوهرش را ارائه دهد تا او نتواند از کشور خارج شود و از پرداخت مهریه فرار کند.
• توقیف اموال: زن می تواند با معرفی اموال منقول یا غیرمنقول مرد (مانند حساب بانکی، حقوق، اتومبیل، ملک) به دادگاه یا اجرای ثبت، درخواست توقیف آن اموال را داشته باشد تا از محل آن ها، مهریه خود را وصول کند.

این ضمانت های اجرایی، نشان دهنده اهمیت حقوقی مهریه و تعهد جدی مرد نسبت به پرداخت آن است.

آخرین تغییرات قانونی و رویه های قضایی

قوه قضاییه و مجلس شورای اسلامی همواره در حال بازنگری و اصلاح قوانین مربوط به مهریه هستند تا این حق، کارکرد واقعی خود را پیدا کند و از مشکلات اجتماعی ناشی از آن کاسته شود. در سال های اخیر، رویکرد قوه قضاییه بیشتر به سمت بررسی واقع بینانه توانایی مالی زوج و تقسیط مهریه بر اساس واقعیات اقتصادی افراد سوق یافته است. این بدان معناست که قضات، تلاش می کنند تا با در نظر گرفتن وضعیت معیشتی مرد، اقساطی منطقی و قابل پرداخت تعیین کنند و از حبس های بی مورد جلوگیری نمایند.

همچنین، طرح هایی در مجلس در حال بررسی است که می تواند در آینده بر مهریه تأثیرگذار باشد، مانند طرح هایی که سقف مهریه را محدودتر می کنند یا بحث مالیات بر مهریه های سنگین که هنوز به قانون قطعی تبدیل نشده اند اما نشان دهنده تلاش برای ایجاد تعادل و رفع چالش ها در این حوزه هستند. هرچند این تغییرات با موافقان و مخالفان خود همراه است، اما هدف اصلی آن ها، ارتقاء سلامت خانواده و کاهش آسیب های اجتماعی است.

چالش ها و انتقادات پیرامون مهریه در جامعه امروز

با وجود ریشه های عمیق فرهنگی و دینی، مهریه در جامعه امروز ایران با چالش ها و انتقادات متعددی روبرو است. این چالش ها، از مسائل اقتصادی و اجتماعی گرفته تا دیدگاه های حقوقی مختلف را در بر می گیرد. این بخش به بررسی این مسائل می پردازد که درک آن ها برای هر فردی که در مورد مهریه می اندیشد، لازم است.

مشکلات ناشی از مهریه های سنگین

یکی از بزرگ ترین چالش ها، تعیین مهریه های بسیار سنگین و غیرمتعارف است. این مهریه ها، در بسیاری از موارد، از توان مالی مرد خارج است و عملاً به یک اهرم فشار یا یک تعهد غیرواقعی تبدیل می شود. پیامدهای مهریه های سنگین بسیار گسترده است:

• افزایش زندانیان مهریه: متاسفانه، تعداد قابل توجهی از مردان به دلیل ناتوانی در پرداخت مهریه (تا سقف ۱۱۰ سکه)، روانه زندان می شوند. این امر، علاوه بر آسیب های فردی و خانوادگی، بار سنگینی بر دوش جامعه و نظام قضایی وارد می کند.
• معامله گری بر سر مهریه: گاهی اوقات، مهریه به جای یک پشتوانه مالی برای زن، به ابزاری برای معامله و چانه زنی در اختلافات خانوادگی، به ویژه در موارد طلاق، تبدیل می شود. این وضعیت، از فلسفه اصلی مهریه که احترام و صداقت است، دور می شود.
• ترس از ازدواج: مهریه های سنگین می تواند یکی از دلایل مهم کاهش تمایل جوانان به ازدواج باشد، زیرا مردان از همان ابتدا با یک بار مالی سنگین و نامشخص مواجه می شوند.

انتقادات فعالان حقوقی و اجتماعی

فعالان حقوقی و اجتماعی از دیدگاه های مختلفی به مهریه و چالش های آن انتقاد می کنند:

• از دیدگاه حقوق مردان: برخی معتقدند که قوانین فعلی، فشار ناعادلانه ای بر مردان وارد می کند، به ویژه با توجه به شرایط اقتصادی و سقف ۱۱۰ سکه که می تواند به حبس منجر شود. آن ها بر این باورند که مردان باید بیش از پیش از حقوق خود در زمینه اعسار و تقسیط آگاه باشند.
• از دیدگاه حقوق زنان: در مقابل، برخی فعالان حقوق زنان انتقاد می کنند که محدودیت ۱۱۰ سکه و لزوم اثبات ملائت برای مازاد آن، ضمانت اجرایی مهریه را برای زنان کاهش داده است. آن ها معتقدند که این امر می تواند در عمل، حقوق مالی زن را تضعیف کند، به خصوص اگر مرد دارای اموال پنهانی باشد یا توانایی مالی خود را به راحتی اثبات نکند.
• مهریه و کرامت انسانی: برخی نیز بر این باورند که مهریه، به دلیل جنبه مالی و اغلب نامتعارف آن، گاهی می تواند از کرامت انسانی زن بکاهد و او را به یک کالا در معامله ازدواج تبدیل کند. این دیدگاه، به دنبال جایگزینی مهریه با پشتوانه های مالی دیگری است که بیشتر بر مبنای برابری و کرامت انسانی استوار باشد.

تأثیر مهریه بر نرخ ازدواج و طلاق

بررسی ها نشان می دهد که مهریه، به خصوص مهریه های سنگین، می تواند تأثیر مستقیمی بر نرخ ازدواج و طلاق داشته باشد. همانطور که ذکر شد، ترس از بار مالی مهریه می تواند یکی از عوامل بازدارنده برای جوانان در شروع زندگی مشترک باشد. از سوی دیگر، در برخی موارد، مهریه می تواند به عنوان عامل بازدارنده از طلاق های عجولانه عمل کند، زیرا مرد می داند که با بار مالی مهریه روبروست. اما در مواردی دیگر، مهریه به خودی خود به عاملی برای طولانی شدن فرآیند طلاق و ایجاد درگیری های بیشتر تبدیل می شود، زیرا زوجین برای رسیدن به توافق بر سر آن، دچار کشمکش های طولانی می شوند.

بحث مالیات بر مهریه

در سال های اخیر، بحث مالیات بر مهریه، به خصوص مهریه های سنگین، در محافل قانون گذاری و اقتصادی مطرح شده است. این ایده با هدف مهار مهریه های نامتعارف و ایجاد منبع درآمد برای دولت مطرح شده بود که بر اساس آن، مهریه هایی بیش از یک سقف مشخص، مشمول مالیات شوند. هرچند این طرح هنوز به قانون تبدیل نشده و با مخالفت هایی نیز روبرو است، اما نشان دهنده تلاش برای پیدا کردن راهکارهایی برای کنترل و تنظیم وضعیت مهریه در جامعه است. این بحث ها، خانواده ها را به سمت انتخاب مهریه های سبک تر و واقعی تر سوق داده تا از پیچیدگی های احتمالی در آینده جلوگیری شود.

بحث مالیات بر مهریه و مشکلات ناشی از مهریه های سنگین، نشان دهنده نیاز به بازنگری در کارکرد این سنت در جامعه معاصر است تا هم حقوق زن و هم توانایی مرد در نظر گرفته شود.

نتیجه گیری: اهمیت آگاهی و توافق آگاهانه

مهریه، با تمام ابعاد حقوقی، فرهنگی، تاریخی و اجتماعی خود، پدیده ای پیچیده و تأثیرگذار در زندگی زناشویی است. همانطور که در این مقاله بررسی شد، از تعریف اولیه و انواع آن گرفته تا فلسفه وجودی، قوانین مرتبط و چالش های معاصر، مهریه نقش بسزایی در ساختار خانواده و روابط زوجین ایفا می کند. آگاهی از این جوانب، نه تنها برای زوجین جوان که در آستانه ازدواج قرار دارند، بلکه برای تمامی افرادی که به نوعی با مسائل حقوقی خانواده سروکار دارند، از اهمیت بالایی برخوردار است. در طول تاریخ، مهریه همواره به عنوان پشتوانه ای برای زن و نمادی از احترام و صداقت مرد مطرح بوده است.

در نهایت، می توان گفت که مهریه، زمانی می تواند کارکرد صحیح و انسانی خود را ایفا کند که با آگاهی کامل و توافقی عادلانه بین زن و مرد تعیین شود. تصمیم گیری آگاهانه و مسئولانه، نه بر اساس رقابت ها یا چشم و همچشمی های اجتماعی، بلکه بر پایه شناخت متقابل، توانایی های مالی و درک عمیق از ماهیت زندگی مشترک، می تواند آینده ای باثبات تر و آرام تر را برای زوجین رقم بزند. از این رو، توصیه می شود که پیش از هرگونه تصمیم گیری در مورد مهریه، زوجین با افراد آگاه و مشاوران حقوقی متخصص مشورت کنند تا تصمیمی منطقی و پایدار اتخاذ شود که ضامن سعادت و آرامش هر دو طرف در زندگی مشترک باشد. این انتخاب آگاهانه، می تواند زمینه ساز سال ها زندگی شیرین و موفق باشد و از بروز مشکلات و چالش های آتی جلوگیری کند.