محمدرضا درویشی: آینده موسیقی مشخص نیست/ نوازندگان اصالت ها را فراموش نکنند

نشست پژوهشی عودنوازی با حضور محمدرضا درویشی (پژوهشگر موسیقی و آهنگساز) در آخرین روز از جشنواره ملی عود نوازی قشم (جمعه 18 اسفند) با حضور علی مغازه ای (پژوهشگر موسیقی نواحی)، شهرام غلامی (نوازنده عود)، مجید ناظم پور (نوازنده عود)، فواد توحیدی (نوازنده عود) و اهالی رسانه برگزار شد.

به گزارش نشر روز، پس از آغاز نشست، درویشی درباره تاریخچه ساز عود و مسیری که در ایران طی کرده است گفت: 400 سال پیش در دوران صفویه، شبه رنسانسی در همه حوزه ها معماری شهرسازی نگارگری و موسیقی رخ داد. صفویه آخرین دوره رواج موسیقی قدیم ایران بود که هنوز باقی مانده های مکتب مراغه ای در موسیقی باقی مانده بود، تا اینکه آلبومی به نام «در گلستان عجم ها» ساخته شد که در آن تصنیف هایی متعلق به آهنگسازان ایرانی است که به عنوان غنیمت جنگی یا خودشان برای فرار از ستم برخی از پادشاهان صفویه به عثمانی یا هند مهاجرت کردند. 

او ادامه داد: تاریخ ترکیه فعلی را که نگاه کنید به این موسیقی، موسیقی ایرانی می گویند که به هیچ عنوان ان را اجرا نمی کنند و عمدتا آثار مراغه ای و آهنگسازان خود را می نوازند. به شکل مکتوب، در نگارگری های تحت عنوان مینیاتور و نقاشی های دیواری که در چهل ستون اصفهان هست انواع سازهای زهی، دایره، نی، نقاره، کرنه های بلندی که در استان قدس رضوی می نوازند را بسیار با وضوح می بینید.

کوچ عود و قانون از ایران

درویشی گفت: از اواخر صفویه آن شبه رنسانسی را که گفتم در معماری، تزیینات بنا و نقاشی به وجود آمد. در آن شبیه رنسانس صفویه دو ساز عود و قانون از ایران رفت و چند قرن در ایران تقریبا فراموش شد. این دو ساز از موسیقی ایران گم و به عثمانی و عرب ها سپرده شد. بعد از 300 سال دوره تاریکی موسیقی ایران که اسنادی از موسیقی در آن دوره در دست نیست، از اواسط دوره قاجار سر و کله چند ساز که پیش از این در ایران نبود مانند تار، سه تار و سنتور که سابقه تاریخی در موسیقی ایران ندارند و هیچ نامی از آنها نیست پدیدار شدند اگرچه که در تاریخ بارها از قانون و عود یاد شده است و حتی به عبدالقادر مراغه ای می گفتند عبدالقادر عودی.

او ادامه داد: بعد از اواسط دوره قاجار این سازها که منشا آنها نامعلوم است پیدا شدند. البته چند تصویر از قبل از قاجار در زندیه موجود است که یک خواننده تار می نوازد و این تصاویر در موزه کریم خان زند موجود هستند. بنابراین نمی توان گفت منشا آنها لزوما از دوره قاجار است. این سازها در دوره قاجار به سازهای اصلی ایران تبدیل شدند و تا هفتاد سال پیش از عود خبری نبود تا اینکه با رپرتوار عربی به موسیقی ایران بازگشتند و نوازندگانی مانند منصور نریمان موسیقی دستگاهی را با آن نواختند. اینگونه شد که عود و قانون در موسیقی دستگاهی به ایران بازگشتند.

عود واژه ای ایرانی نیست

این پژوهشگر همچنین درباره ریشه کلمه «عود» گفت: عود یک واژه عربی است و عرب ها به آن العود می گویند. آن چیزی که در ایران پیش از اسلام بوده به آن بربط می گفتند که در مینیاتورهای تصویرگر دوره خسرو پرویز ساسانی یا در اشعار فردوسی، نظامی و حافظ به کرات تصویر و واژه بربط را می بینیم. در البته حافظ در یکی دو غزل خود از کلمه عود استفاده کرده است؛ «دانی که چنگ و عود چه تَقریر می کنند؟ پنهان خورید باده که تَعزیر می کنند». این از معدود غزل های حافظ است که به جای بربط از واژه عود استفاده کرده است که احتمالا به خاطر وزن از آن بوده است. به هر حال این عثمانی ها و عرب ها هستند که می گویند عود و اگر من جای برگزارکنندگان جشنواره بودم نام آن را «نخستین جشنواره بربط نوازی» می گذاشتم.

ورود بربط به اروپا

این آهنگساز ادامه داد: در دوره جنگ های صلیبی که بین مسلمانان و مسیحیان بود و حدود 9 سال طول کشید، مسیحیان و اروپایی ها با عود آشنا شدند و آن را با خودشان به اروپا بردند. نام ساز ظاهرا با حذف و تغییر یکی دو حرف از کلمه العود به لوت تغییر پیدا کرد.

این ساز به اروپا که برده شد، تبدیل شد به لوا و بعضی از آهنگسازان اروپا از نیمه قرن 16 تا 17 میلادی مانند باخ آثاری دارند روی آن دارند که بسیار سخت هستند و هر کسی نمی تواند آنها را اجرا کند.

بازگشت بربط به خود حقیقیش

درویشی همچنین درباره تغییر و تحول شکل این ساز پس از بازگشت به ایران گفت: از دوره ای که ابراهیم قنبری نشر روز از اوایل دهه 40 خورشیدی در کارگاه سازسازی وزارت فرهنگ وقت شروع به کار کرد، نظرش این بود که فاصله حجیم عود عربی و ترکی با زیبایی شناسی هنر ایرانی فاصله زیادی دارد و شروع کرد که کاسه آن را کوچکتر کرد و دسته را چند سانت بلندتر گذاشت. بیشتر سازهایی که الان در ایران می نوازین نمونه همان سازهایی است که از روی سازهای قنبری نشر روز ساخته شده اند. من در این جشنواره سازی مانند سازهای عربی و ترکی با آن کاسه بزرگ ندیدم. 

قدمت بربط

این آهنگساز ادامه داد: در شاهنامه به مراتب از بربط نام برده شده است. شاهنامه نیز با گردآوری آنچه در شاهنامک های منصوری و منظومی که پیش از زمان فردوسی نوشته شده بودند، تدوین شده است. درحقیقت فردوسی شاهنامه پراکنده را جمع آوری کرد و سازمان داد. حال قدمت آن شاهنامک ها بسیار پیش از فردوسی است، حدود 1200 سال پیش. بسیاری از آن داستان ها مربوط به قبل از اسلام است. 

اصالت ها را به کار بگیرید

درویشی همچنین درباره سبک عودنوازی شرکت کنندگان در جشنواره گفت: عود امروز یک ساز جا افتاده در موسیقی ایران است و منحصر به تهران و کلان شهرها نیست. شرکت کنندگانی را از فولاد شهر اصفهان یا گنبد کاووس داشتیم. همه این مناطق خود موسیقی دارند و شرکت کنندگان آنها مجبور نیستند فقط موسیقی دستگاهی بزنند؛ زیرا موسیقی دستگاهی تنها 10 درصد موسیقی ایران است. درحقیقت موسیقی دستگاهی به لحاظ کمی اگر 6 ساعت طول بکشد، کل دستگاه ها و آوازهای موسیقی بلوچستان را اگر ضبط کنیم 300 ساعت به طول می انجامد. در این حد اختلاف داریم. بنابراین موسیقی دستگاهی 10 درصد کل موسیقی جغرافیای ایران است. اگر کسی در سنندج است الزامی ندارد موسیقی دستگاهی بنوازد. 

او ادامه داد: نوجوان عزیزی آمده بود که موسیقیش ترکیبی بین موسیقی کردی و عربی بود و روی هیچکدام تثبیت نشد. نوجوان دیگری که از بندر ترکمن آمده بود، موسیقی دستگاهی نواخت. البته ایرادی ندارد ولی موسیقی بندر ترکمن خیلی عظیم است و در تهران به قدر کافی نوازنده داریم که دستگاهی بنوازند. در هرمزگان آوازهایی به نام شرند داریم، این بخش بسیار مهمی از موسیقی هرمزگان است که از غربی ترین تا شرقی ترین نقطه آن که به بلوچستان می خورد. شرند مجموعه آوازی که بدون ساز اجرا می شود و می توان آن را با عود ارایه داد. خب چرا نوازندگان هرمزگانی باید به خود زحمت بدهند که دستگاهی بنوازند؟ بهتر است آنچه را که در فضایش و همراه آن بزرگ شده اند را بنوازند. ما در همه جای ایران موسیقی تخصصی خود را داریم و نیازی نیست کسی از موسیقی دستگاهی یا عربی تقلید کند.

همچنین از این پژوهشگر موسیقی سوال شد که دورنمای عودنوازی ایران را چگونه می بیند؟ که گفت: آینده عودنوازی ایران گره خورده به آینده کل موسیقی ایران و پدیده مجزایی نیست و اگر بخواهیم راجع به آینده موسیقی ایران حرف بزنیم در بخش هایی آینده بهتری در انتظار موسیقی ایران نیست و در بخش های آینده خوبی در انتظار است.

با دو تا آکورد زدن کسی کفر نمی گوید

ناظم پور که از داوران جشنواره موسیقی ملی عودنوازی قشم بود، طی سخنانی گفت: در حدود سه قرن این ساز و تجربیات آن در ایران فراموش شد. 

باوجود این دوره فراموشی عود، مکتب عودنوازی و سبک عودنوازی نداریم. ما در یک دوران سرگردانی هستیم و افراد تنها سعی می کنند یک حرف تازه بزنند و یا گذشته را پیش بکشند. ولی اصل حفظ موسیقی است. اصل شعری است که حرف یا پیامی دارد. اصل تکنیک نیست. تکنیک هدف نیست، صرفا یک وسیله است که به آن هدف برسیم تا آن پیام فیلسوفانه و تاریخی خود را به گوش شنونده برسانیم.

او ادامه داد: در این جشنواره نوازنده های بسیار خوبی حضور پیدا کردند که تکنیک های خیلی خوبی داشتند ولی بهتر است به اصالت ها توجه کنیم. بربط و عود تفاوت دارند و اسناد نشان می دهند که ما هم عود و هم بربط داشته ایم. اینکه نوازنده چه سازی را در دست بگیرد، کسی نمی تواند برایش تعیین و تکلیف کند.

با دو تا آکورد زدن کفر نمی گوییم. می گویند فلانی گیتار می زند ولی درست نیست؛ زیرا گیتاریست ها مانند ما ساز می زنند. ما می توانیم هارمونی بنوازیم، اصلا هر چیزی که بخواهیم ولی تا وقتی که به اصالت ها آسیب نرسد. نوازنده باید به آنچه که قرار بوده بنوازد عمل کند، اگر قرار بوده موسیقی دستگاهی بنوازد باید به همان عمل کند.

اصالت ها را حفظ نکنیم دچار مشکل می شویم

غلامی هم بیان کرد: روند موسیقی دستگاهی روی عود، مشکل ساز می شود، البته من خودم ساختارشکنی کرده ام. به هر حال اصوات و زینت هایی به موسیقی اضافه می شود ولی براساس اصالت ها. وقتی از موسیقی دستگاهی حرف می زنیم باید هویت فرهنگی را حفظ کنیم و اگر نکنیم دچار مشکل می شویم و اگر دچار مشکل شویم جای نگرانی است. 

ساز بامزه شنیدم

توحیدی هم توضیح داد: تا چند دهه پیش تعداد عودنوازان ما به تعداد انگشتان دو دست هم نبود ولی این تعداد در این جشنواره شگفت انگیز بود. حدس می زنم که در حوزه نواحی حضور پیشکسوت های ما بیشتر باشد و در حوزه دستگاهی نیز حضور جوانان. به هر موسیقی نواحی ما رو به افول است و کمتر پسری بهتر از پدرش می نوازد حتی زندگی روستایی به سمت شهری می رود. به شخصه من در این رویداد ساز خوب نشنیدم بلکه ساز بامزه می شنیدم. دیگر چقدر تکنیک؟ یک جمله ساده و زیبا هم آن وسط بنوازید، ولی شما متن را فدای حاشیه می کنید. تکنیک فقط برای کمک به ما است. سعی کنید خودتان باشید نه اینکه شبیه هم یا افراد خاص بندازید. ردیف نمی تواند اثر اجرایی شما باشد. ردیف برای رشد دادن شما است و باید براساس آن ارایه شخصی داشته باشید. اخلاق خوب داشته باشید، نوازنده های بسیار خوبی داریم که اخلاق ندارند. فیلم خوب ببینید و شعر خوب بخوانید. سعی کنید دید وسیعی داشته باشید.

ناراحتی برای نبود هنرمندان زن هرمزگان 

نوشین پاسدار هم درباره حضور بانوان عودنواز محلی در جشنواره گفت: ما در یک دهکده هنری هستیم که علارغم همه محدودیت ها همگام با دنیا در حال پیشرفت هستیم. اینجا فضا نسبت به تهران خیلی راحت تر است ولی من ناراحتم که چرا هنرمندان زن هرمزگان حضور نداشتند. امیدوارم شرایطی پیش بیاید که این عزیزان هم بتوانند شرکت کنند.

مشکلات سیستم آموزشی 

حمید حاصلی نیز درباره تاثیر سیستم آموزشی در شیوه کنونی نوازندگان جوان گفت: در فضای کنونی یکی از مهمترین دلایل این است که نظام آموزشی کلا در خدمت موسیقی دستگاهی است. من کرد هستم و وقتی به دانشگاه رفتم و موسیقی خواندم، کلا روند زندگی و نوازندگیم عوض شد و بین دو راهی گیر کردم. اگر نظام آموزشی یک توازن بین توجه به موسیقی ایرانی و نواحی ایجاد می کرد قطعا شاهد این نبودیم که نوازنده ها صرفا به سمت موسیقی کلاسیک ایرانی بروند. به هر حال این جوان ها اینگونه آموزش دیده اند و اگر فرصت ایجاد شود بخش بزرگی از این نگرانی ها از بین می رود.

او ادامه داد: جشنواره مانند یک موزه است و ما انتظار داریم یک پک کامل ببینیم، به همین جهت ما چنین برخوردی هم داریم و آن بخش از پک تنها نباید تکنیک باشد.

در ذوق بچه ها نزنیم

در همین راستا کامکار گفت: ما اول می گوییم بی نظیر بودند و بعد در ذوق آنها می زنیم ولی باید پای حرف خود بایستیم. یک چیزهایی جالب نیست مانند اینکه بگوییم ایرانی باش! خب ایرانی است. خودش هست لازم نیست ما بگوییم. او جوان است و دوست دارد همه امکانات این ساز را ببلعد. آن فردی که مال ترکمن صحرا است می تواند در گروه نوازی، موسیقی محلی خود را بنوازد. نوازندگی همین است نوازنده دوست دارد تکنیک خود را نشان بدهد. نوازندگان دنیا در کنکور ویولن سعی می کنند قطعه ای سخت را بزنند که تکنیک خود را به رخ بکشند.

او ادامه داد: من پای حرفم هستم. واقعا بی نظیر بود نتایج که اعلام شد ناراحت نشوید. اختلاف ها کم است. همه شما خوب هستید. اینجا کسی بهتر از دیگری نبود. آسمان آبی و درخت سبز است. شما عمری است درخت سبز می بینید و هیچوقت خسته نشدید ولی یک روز می بینید آسمان قرمز است، اول برایتان جالب است ولی بعد چند روز می گویید ای بابا بس است دیگر. به هر حال مسیر اصلی را فراموش نکنید که می دانم نمی کنید. سن که بالا برود به همان مسیر اصلی برمی گردید.

پولمان صرف خودمان نمی شود

ایلیا تونک که از شرکت کنندگان جشنواره بود، درباره شرایط هنرستان موسیقی اصفهان گفت: هنرستان جوی دارد که خیلی از افرادی که آنجا هستند در پی منافع خود هستند. آموزش و پرورش هم اصول درستی را در پیش ندارد، چه لزومی دارد که مدیر یک هنرستان که شاید اصلا سررشته ای در موسیقی ندارد نظر خود را به ما اعمال کند. دانش آموزان هر سال هزینه ای را برای تحصیل پرداخت می کنند که اصلا صرف هنرستان نمی شود، حتی یک ساز خوب هم نداریم. جا دارد اساتید خیلی بهتر و خوش اخلاق تر در هنرستان باشند؛ چون بچه های اصفهان خیلی مستعد و خوش اخلاق هستند.

در انتها نیز یکی دیگر از شرکت کنندگان به نام شاهین اکبری گفت: در نهایت ما نمی توانیم سعادت مندی یک نوازنده را از راه خاصی به او تحمیل کنیم و بگوییم که صرفا از یک راه می تواند به موفقیت برسد. ما هم برای به دست آوردن تکنیک زحمت کشیده ایم حال یکی قبول دارد و یکی ندارد. چه خوب است که در این سن ما این گاردها نسبت به تکنیک مان نباشد.

پایان خبر نشر روز