مسائل و چالش های گردشگری

صنعت گردشگری در ایران با مجموعه ای از مسائل و چالش ها روبروست که مانع از تحقق پتانسیل های بی نظیر آن در جذب توریست و توسعه اقتصادی می شود. این موانع، از مسائل ساختاری و مدیریتی گرفته تا کمبودهای زیرساختی و ابهامات فرهنگی، همگی دست به دست هم داده اند تا سهم ایران از بازار پررونق جهانی گردشگری همچنان ناچیز بماند.

گردشگری، صنعتی است که فراتر از یک فعالیت اقتصادی صرف، به پلی برای ارتباط فرهنگ ها، ایجاد فرصت های شغلی و رونق اقتصادی تبدیل شده است. ایران با تاریخ کهن، تنوع اقلیمی بی نظیر، و میراث فرهنگی غنی، از جمله ۱۰ کشور برتر جهان از نظر جاذبه های گردشگری محسوب می شود. با این حال، دستیابی به اهداف بلندپروازانه توسعه گردشگری، نظیر آنچه در سند چشم انداز ۱۴۰۴ آمده است، مستلزم شناسایی دقیق و تحلیل عمیق چالش های موجود است. این مقاله به بررسی ابعاد مختلف این مسائل و چالش های گردشگری در ایران می پردازد و راهکارهایی را برای غلبه بر آن ها ترسیم می کند.

چالش های ساختاری و مدیریتی

یکی از ریشه ای ترین مشکلات گردشگری در ایران، به ساختار مدیریتی و نحوه اداره این صنعت بازمی گردد. پیچیدگی های سازمانی و نبود هماهنگی لازم، اغلب به مانعی بزرگ در مسیر پیشرفت تبدیل می شود و امکان برنامه ریزی جامع و اجرای مؤثر را از میان برمی دارد.

ناهماهنگی و عدم وجود نهاد متولی واحد

در صنعت گردشگری ایران، گویی نهادهای متعددی با مسئولیت های گاه متداخل و موازی در حال فعالیت هستند. این ناهماهنگی، مانع از شکل گیری یک رویکرد یکپارچه و جامع می شود. سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، در کنار شهرداری ها، نیروی انتظامی، سازمان محیط زیست و حتی نهادهای فرهنگی، هر کدام بخشی از پازل گردشگری را در دست دارند، اما فقدان یک ارکستراسیون قوی، باعث می شود سمفونی توسعه گردشگری نواخته نشود. چنین شرایطی، هم افزایی را کاهش داده و برنامه ریزی های بلندمدت را با چالش مواجه می سازد. به نظر می رسد نبود یک سند راهبردی ملی با تعهد اجرایی از سوی تمامی ارگان ها، این مشکل را تشدید می کند.

بی ثباتی مدیریتی و نگاه غیرتخصصی

شاید بتوان گفت که بی ثباتی در سطوح مدیریتی، یکی دیگر از نقاط ضعف عمده در صنعت گردشگری ایران است. تغییرات مکرر مدیران در سازمان های متولی، برنامه های بلندمدت را قربانی سیاست گذاری های کوتاه مدت و سلیقه ای می سازد. ورود نیروهای سیاسی به جای متخصصان با تجربه و دانش کافی در بدنه مدیریتی، باعث می شود تصمیمات، بیش از آنکه بر مبنای تحلیل های علمی و اقتصادی باشند، تحت تأثیر ملاحظات سیاسی و مقطعی قرار گیرند. این وضعیت، خود به خود مانعی جدی برای سرمایه گذاری و توسعه پایدار محسوب می شود.

کمبود و عدم تربیت نیروی انسانی متخصص

در هر صنعتی، نیروی انسانی قلب تپنده آن است و در گردشگری، اهمیت آن دوچندان می شود. با این حال، یکی از ملموس ترین موانع توسعه گردشگری در ایران، به کمبود و عدم تربیت نیروی انسانی متخصص بازمی گردد. سیستم آموزشی و پژوهشی در دانشگاه ها و مراکز فنی وحرفه ای، نتوانسته نیازهای این صنعت را به خوبی پوشش دهد. فقدان مهارت های لازم نظیر تسلط به زبان های خارجی، آشنایی با اصول مهمان نوازی بین المللی، و توانایی مدیریت بحران در بخش های خدماتی (مانند فرودگاه ها، هتل ها، رانندگان و راهنمایان تور)، به تجربه ای ناخوشایند برای گردشگران و مانعی برای ارائه خدمات استاندارد تبدیل شده است.

نبود نظام نظارتی جامع و استانداردهای مشخص

کیفیت خدمات ارائه شده در صنعت گردشگری، تابعی از وجود استانداردهای روشن و نظارت مستمر است. در ایران، این ضعف به وضوح مشاهده می شود. عدم نظارت کافی بر کیفیت خدمات ارائه شده توسط بخش خصوصی و دولتی، گاه باعث افت کیفیت و نارضایتی گردشگران می شود. غفلت از تدوین و اجرای استانداردهای بومی و بین المللی در تمامی زیربخش های گردشگری، از اقامتگاه ها و رستوران ها گرفته تا حمل ونقل و تورها، می تواند به اعتبار کلی صنعت لطمه بزند. این وضعیت به نوعی، حس اعتماد را در گردشگر تضعیف می کند و از جذابیت کلی مقصد می کاهد.

چالش های زیرساختی و خدماتی

زیرساخت ها ستون فقرات هر صنعتی هستند و در صنعت گردشگری، نقش حیاتی در ایجاد تجربه ای دلنشین و روان برای مسافران ایفا می کنند. متأسفانه، ایران در این زمینه نیز با کاستی هایی مواجه است که توسعه و رونق این صنعت را تحت الشعاع قرار می دهد.

کاستی ها در زیرساخت های حمل ونقل

یکی از نخستین تجربیات یک گردشگر در هر کشوری، نحوه ورود و جابجایی اوست. در ایران، فرودگاه ها که باید ویترین باشکوه هر کشوری باشند، اغلب با مشکلاتی نظیر ظرفیت محدود، امکانات نامناسب و فرآیندهای طولانی برای ورود، به چالشی برای گردشگران خارجی تبدیل می شوند. سیستم حمل ونقل عمومی، چه هوایی و چه ریلی و جاده ای، از نظر کیفیت، ایمنی و تنوع وسایل نقلیه، نیازمند بهبود جدی است. عدم وجود وسایل نقلیه عمومی با استانداردهای روز دنیا که هم از نظر ظاهری مطلوب باشند و هم از امکانات اولیه نظیر سیستم گرمایش و سرمایش مناسب برخوردار باشند، می تواند تجربه ای نامطلوب برای مسافران رقم بزند و به یکی از ملموس ترین مشکلات گردشگری در ایران تبدیل شود.

کمبود و کیفیت نامطلوب مراکز اقامتی و رفاهی

پاسخگویی به تقاضای گردشگران در بخش اقامتی، یکی از نشانه های توسعه یافتگی در زیرساخت گردشگری ایران است. اما در بسیاری از شهرهای مهم گردشگری، عدم تناسب تعداد و کیفیت مراکز اقامتی با حجم تقاضا، به ویژه در فصول اوج سفر، به وضوح مشاهده می شود. کیفیت پایین خدمات و امکانات در برخی هتل ها، مهمانپذیرها و مراکز بین راهی، از دیگر گلایه هایی است که شنیده می شود. علاوه بر این، نقص در متناسب سازی اماکن برای افراد معلول و کم توان و عدم توجه به نیازهای خاص گردشگران، از جمله مواردی است که می تواند مانع از جذب طیف وسیعی از گردشگران شود و لزوم بازنگری در این زیرساخت ها را گوشزد می کند.

محدودیت در تنوع غذایی و عدم ارائه خدمات متناسب

ایران با داشتن گنجینه ای بی نظیر از غذاهای محلی و سنتی، پتانسیل عظیمی در حوزه گردشگری غذا دارد. اما آنچه در عمل مشاهده می شود، عدم بهره برداری کامل از این تنوع در منوی رستوران ها، به ویژه در مراکز اقامتی و گردشگری است. منوی بسیاری از رستوران ها به چند نوع غذای محدود می شود که ممکن است با سلیقه ها و اهداف متنوع گردشگران (سیاحت، زیارت، تجارت) همخوانی نداشته باشد. ناتوانی در ارائه خدمات و محصولات متناسب با این سلایق و فراهم کردن تجربه های غذایی منحصربه فرد، یکی از چالش های فرهنگی گردشگری است که می تواند در بازاریابی و جذب مجدد گردشگر مؤثر باشد.

ضعف در زیرساخت های مالی و بانکی

در دنیای امروز، گردشگران انتظار دارند که بتوانند به راحتی از کارت های اعتباری بین المللی خود استفاده کنند و دغدغه ای بابت مبادلات ارزی نداشته باشند. اما در ایران، عدم امکان استفاده از کارت های اعتباری بین المللی برای گردشگران خارجی و مشکلات مربوط به مبادلات ارزی و دسترسی به پول نقد، می تواند تجربه ای ناخوشایند و پردردسر را برای آن ها رقم بزند. این موضوع، به خصوص برای گردشگرانی که قصد اقامت طولانی مدت یا خریدهای بزرگ دارند، به یک مانع جدی تبدیل می شود و لزوم بهبود زیرساخت های مالی و بانکی را به شکلی که متناسب با استانداردهای جهانی باشد، برجسته می سازد.

چالش های فرهنگی و اجتماعی

تصویر یک کشور در سطح بین المللی و نحوه تعامل جامعه میزبان با گردشگران، نقش بسزایی در موفقیت صنعت گردشگری ایفا می کند. موانع توسعه گردشگری در ایران، ریشه های عمیقی در این حوزه نیز دارد که نیازمند توجه ویژه است.

تصویر نامناسب بین المللی و ضعف در بازاریابی و اطلاع رسانی

یکی از بزرگ ترین موانع در جذب گردشگر خارجی، تصویری است که رسانه های بین المللی از ایران به جهان ارائه می دهند. متأسفانه، این تصویر اغلب نامناسب و تحریف شده است و می تواند بر تصمیم گیری گردشگران بالقوه برای سفر به ایران تأثیر منفی بگذارد. در کنار این، ضعف در بازاریابی گردشگری بین المللی هدفمند و عدم استفاده کافی از پتانسیل های ابزارهای دیجیتال، امکان اصلاح این تصویر و معرفی جاذبه های واقعی ایران را محدود کرده است. همچنین، اطلاع رسانی ضعیف رسانه های داخلی در حوزه گردشگری و معرفی ناکافی جاذبه ها به مردم، منجر به توزیع نامتوازن گردشگر در مقاصد داخلی و تمرکز بیش از حد بر چند مقصد خاص شده است.

تصویر نادرست بین المللی و ضعف در بازاریابی دیجیتال، مانعی جدی بر سر راه جذب گردشگر خارجی به ایران است که نیازمند بازنگری و سرمایه گذاری هدفمند است.

عدم ترویج فرهنگ گردشگری و مهمان نوازی

فرهنگ مهمان نوازی ایرانیان، شهرت جهانی دارد؛ اما گاهی نگاه صرفاً فرهنگی یا امنیتی به گردشگر و غفلت از ابعاد اقتصادی آن، مانع از ترویج کامل این فرهنگ در تمامی سطوح می شود. ضعف در ارتباطات فرهنگی و درک متقابل بین جامعه میزبان و گردشگران، می تواند سوءتفاهم هایی را ایجاد کند. علاوه بر این، پایین بودن سطح اطلاعات عمومی مردم در مورد جاذبه های داخلی و نحوه برخورد با گردشگران، به ویژه در مناطق کمتر شناخته شده، می تواند تجربه ای منفی برای آن ها رقم بزند. این مسئله نیازمند آموزش عمومی و فرهنگ سازی گسترده است تا تمامی افراد جامعه، خود را بخشی از این صنعت مهم بدانند.

مسائل مربوط به بهداشت عمومی و سرویس های رفاهی

اهمیت بهداشت و امکانات رفاهی برای گردشگران، امری بدیهی است. در ایران، وضعیت نامطلوب سرویس های بهداشتی در اماکن عمومی و بین راهی، یکی از گلایه های مکرر گردشگران خارجی است. عدم دسترسی به امکانات بهداشتی مناسب و استاندارد، مانند سرویس های فرنگی که برای بسیاری از گردشگران خارجی ضروری است، می تواند تجربه ای ناخوشایند را برای آن ها رقم بزند. این موضوع، نه تنها بر راحتی سفر آن ها تأثیر می گذارد، بلکه می تواند بر روی سلامت و امنیت بهداشتی آن ها نیز سایه افکند و در نهایت، به وجهه کلی ایران به عنوان یک مقصد گردشگری لطمه بزند.

چالش های سیاسی و سیاستی (کلان)

ابعاد کلان سیاسی و تصمیم گیری های سیاستی در سطح ملی، تأثیر مستقیم و عمیقی بر پتانسیل توسعه پایدار گردشگری دارند. در ایران، برخی از این چالش ها ریشه ای تر بوده و نیاز به تغییر نگرش و اولویت بندی در سطوح بالای مدیریتی کشور دارند.

عدم جدی گرفتن گردشگری به عنوان یک صنعت اقتصادی در سطح ملی

یکی از مهم ترین مسائل و چالش های گردشگری در ایران، عدم نگاه جدی و استراتژیک به این صنعت به عنوان یک موتور محرکه اقتصادی است. وابستگی به درآمدهای نفتی، سبب شده تا سرمایه گذاری کافی و هدفمند در بخش گردشگری صورت نگیرد و این صنعت در اولویت های اصلی برنامه ریزی های کلان توسعه قرار نگیرد. این نگاه، مانع از تخصیص بودجه های لازم، تسهیل قوانین و حمایت های مالی و اعتباری می شود که برای رشد یک صنعت پربازده مانند گردشگری حیاتی هستند. تا زمانی که گردشگری در کنار صنایع بزرگ و سنتی کشور به رسمیت شناخته نشود، دستیابی به اهداف بلندپروازانه در این حوزه دشوار خواهد بود.

نبود نظام حقوقی جامع و تبیین حقوق گردشگر

وجود یک چارچوب حقوقی روشن و جامع، لازمه اطمینان بخشی به گردشگران و سرمایه گذاران است. در ایران، وجود قوانین ناکافی یا متعارض و ابهامات قانونی در حوزه گردشگری، می تواند به مشکلاتی برای گردشگران منجر شود. علاوه بر این، محدودیت های مربوط به صدور روادید و مشکلات گمرکی برای گردشگران خارجی، فرآیند ورود آن ها را پیچیده و گاه طاقت فرسا می کند. عدم تبیین صریح و فراگیر حقوق گردشگر در قوانین کشور، می تواند حس عدم حمایت و امنیت حقوقی را در میان بازدیدکنندگان ایجاد کند که این خود به یکی از موانع توسعه گردشگری تبدیل می شود.

ضعف در دیپلماسی گردشگری و ارتباطات بین المللی

دیپلماسی گردشگری، ابزاری قدرتمند برای جذب گردشگر، جذب سرمایه خارجی و بهره گیری از تجربیات موفق سایر کشورهاست. متأسفانه، صنعت گردشگری ایران در این زمینه با ضعف هایی مواجه است. کمبود رایزن های گردشگری در سفارتخانه ها و کنسولگری های ایران در کشورهای هدف، و ضعف در برقراری ارتباطات مؤثر با بازارهای بین المللی، امکان معرفی پتانسیل های بی نظیر ایران را محدود می کند. ناتوانی در بهره گیری از تجربیات موفق سایر کشورها در جذب گردشگر و مدیریت مقاصد، باعث می شود ایران از قافله رقابت جهانی عقب بماند و فرصت های بی شماری را از دست بدهد.

نیاز است نگاه به گردشگری از یک جنبه صرفاً فرهنگی به یک صنعت درآمدزا و استراتژیک در سطح ملی تغییر یابد تا زمینه برای توسعه زیرساخت ها و رفع موانع قانونی فراهم آید.

نتیجه گیری و پیشنهادات

همانطور که مشاهده شد، مسائل و چالش های گردشگری در ایران دارای ابعاد گسترده ای هستند که از ساختارهای مدیریتی و زیرساخت های فیزیکی گرفته تا جنبه های فرهنگی و سیاست های کلان را در بر می گیرند. این چالش ها، ماهیتی فرابخشی دارند و رفع آن ها نیازمند نگاهی جامع، عزم ملی و همکاری تمامی ذی نفعان؛ اعم از دولت، بخش خصوصی، نهادهای مردمی و عموم مردم است.

برای گشایش گره های موجود و تحقق پتانسیل های عظیم صنعت گردشگری ایران، می توان پیشنهادهای کلیدی زیر را مطرح کرد:

1. تدوین و اجرای یک سند راهبردی ملی جامع: لازم است سندی بلندمدت با اهداف مشخص و برنامه های اجرایی روشن تدوین شود که تمامی نهادهای درگیر را ملزم به همکاری و هم افزایی کند. این سند باید فراتر از تغییرات مدیریتی، مسیر توسعه پایدار را تضمین کند.

2. سرمایه گذاری هدفمند در توسعه زیرساخت ها: بهبود و توسعه زیرساخت های حیاتی نظیر حمل ونقل (فرودگاه ها، خطوط ریلی و جاده ای)، مراکز اقامتی و رفاهی، و همچنین زیرساخت های مالی و بانکی (مانند تسهیل مبادلات ارزی و استفاده از کارت های بین المللی) باید در اولویت قرار گیرد.

3. بازنگری در نظام آموزشی و تربیت نیروی انسانی متخصص: ایجاد دوره های آموزشی تخصصی و کاربردی برای تمامی فعالان حوزه گردشگری، از راهنمایان تور و کارکنان هتل ها گرفته تا رانندگان و کارکنان فرودگاهی، ضروری است. این آموزش ها باید شامل مهارت های زبانی، اصول مهمان نوازی و مدیریت بحران باشد.

4. تمرکز بر بازاریابی دیجیتال و اصلاح تصویر بین المللی: استفاده از ابزارهای نوین بازاریابی دیجیتال و شبکه های اجتماعی برای معرفی جاذبه های واقعی ایران، مقابله با تصویرسازی های نادرست و ارائه چهره ای مثبت و امن از کشور، باید به یک استراتژی ثابت تبدیل شود.

5. تسهیل قوانین و مقررات مربوط به ورود و اقامت گردشگران: کاهش پیچیدگی های مربوط به صدور روادید، رفع ابهامات قانونی و تبیین حقوق کامل گردشگر، می تواند امنیت خاطر بیشتری برای آن ها فراهم آورد و روند جذب گردشگر خارجی را تسریع بخشد.

6. ترویج فرهنگ مهمان نوازی و آگاهی بخشی عمومی: از طریق رسانه ها، آموزش های عمومی و کمپین های فرهنگی، باید اهمیت اقتصادی و اجتماعی گردشگری به مردم آموزش داده شود و فرهنگ مهمان نوازی و احترام به تنوع فرهنگی گردشگران در جامعه تقویت گردد.

با وجود تمام مسائل و چالش های گردشگری، ایران با دارا بودن گنجینه ای بی نظیر از جاذبه های تاریخی، طبیعی و فرهنگی، پتانسیل عظیمی برای تبدیل شدن به یک قطب مهم گردشگری در منطقه و جهان دارد. با رویکردی صحیح، برنامه ریزی استراتژیک و همکاری بین بخشی، این صنعت می تواند نقش مؤثری در توسعه اقتصادی، ایجاد اشتغال و بهبود چهره بین المللی کشور ایفا کند. مسیر شاید طولانی و پرچالش باشد، اما با گام های استوار و نگاهی روشن، دستیابی به چشم اندازهای مطلوب دور از دسترس نخواهد بود.