معابد تاریخی

معابد تاریخی، پرستشگاه هایی که از دل قرون و اعصار برخاسته اند، در حقیقت تبلور باورها، دانش و هنر مردمان باستان هستند؛ بناهایی شگفت انگیز که روایتگر داستان های تمدن های کهن و رمزگشای رازهای پنهان گذشته اند.

این سازه های باشکوه، فراتر از مکانی برای عبادت، آینه ای تمام نما از روح تمدن هایی محسوب می شوند که آن ها را بنا نهادند. معابد، مراکز نبض دار حیات اجتماعی، اقتصادی، و حتی علمی (از نجوم گرفته تا ریاضیات) در دوران خود بودند. هر سنگ، هر نقش برجسته و هر ستون در این بناها، گواهی بر مهارت بی بدیل معماران و هنرمندانی است که با الهام از کیهان و هستی، شاهکارهایی ابدی خلق کردند. بازدید از این نیایشگاه های کهن، تجربه ای فراتر از یک مشاهده ساده است؛ سفری است در زمان که به انسان امروز اجازه می دهد با نیاکان خود ارتباطی عمیق برقرار کرده و جایگاه آن ها را در تاریخ بشری درک کند. جذابیت این سازه ها در قدرت الهام بخشی و رازآلود بودن آن ها نهفته است، که بر اهمیت بی حدوحصر مطالعه و حفظ آن ها برای نسل های آینده تأکید می ورزد.

شاهکارهای معماری جهان: معابد باستانی برجسته

در هر گوشه از کره خاکی، بناهایی سنگی و خشتی سر برافراشته اند که نه تنها از نظر مقیاس و عظمت، بلکه از جهت ظرافت هنری و پیچیدگی های مهندسی، هر بیننده ای را به شگفتی وامی دارند. این معابد باستانی، میراث گران بهای بشریت هستند که نه تنها روایتگر اعتقادات دیرینه، بلکه نمایشگر اوج خلاقیت و توانایی تمدن های پیشین محسوب می شوند.

مصر باستان: پرستشگاه های باشکوه کنار نیل

مصر، سرزمین اهرام و فرعون ها، با معابدی عظیم و رازآلود در کنار رود نیل، تجربه ای بی نظیر از قدم گذاشتن در تاریخ را ارائه می دهد. این معابد، نه تنها مکانی برای پرستش خدایان بودند، بلکه به عنوان مراکز اداری، آموزشی، و حتی پزشکی نیز عمل می کردند.

معبد کَرنَک (Karnak Temple Complex)

مجموعه معابد کرنک، بزرگترین مجموعه مذهبی باستانی در جهان، در شهر اقصر کنونی واقع شده است. عظمت ستون های بلند و پر نقش و نگار، دیوارنگاری های پیچیده و هیروگلیف های باستانی، بازدیدکننده را به دوران شکوه فراعنه می برد. این مجموعه گسترده، بیش از ۲۰۰۰ سال ساخته و توسعه یافته و به خدایان مصری به ویژه خدای آمون وقف شده بود. مسیرهای ستون دار، تالارهای عظیم و دریاچه مقدس، همگی حکایت از اهمیت مذهبی و سیاسی این مکان در مصر باستان دارند.

معبد ابوسیمبل (Abu Simbel Temples)

معبد ابوسیمبل، شاهکاری از کنده کاری در دل کوه، در جنوب مصر و نزدیک مرز سودان قرار دارد. این مجموعه شامل دو معبد بزرگ است که توسط رامسس دوم برای خود و همسرش نفرتری ساخته شده اند. داستان نجات این معابد از زیر آب های سد اسوان در دهه ۱۹۶۰، خود معجزه ای مدرن محسوب می شود که نشان از ارزش جهانی آن ها دارد. مجسمه های عظیم رامسس دوم که در ورودی معبد بزرگ قرار گرفته اند، قدرت و ابهت فرعون را به رخ می کشند و نور خورشید در روزهای خاصی از سال، به شکل معجزه آسایی وارد معبد شده و مجسمه های خدایان را روشن می کند.

معبد دندره (Temple of Dendera)

معبد دندره، یکی از سالم ترین و کامل ترین بناهای باستانی مصر، تقدیم به الهه حاثور، الهه عشق، زیبایی و مادری، شده است. آنچه این معبد را متمایز می کند، نقوش نجومی حیرت انگیز بر سقف آن است که شامل دایره البروج دندره می شود و شواهدی از دانش پیشرفته مصریان در نجوم را نشان می دهد. نقوش برجسته و رنگ های باقی مانده بر دیوارها، حس و حال زندگی در مصر باستان را به خوبی منتقل می کنند و لامپ دندره که بحث های فراوانی درباره تفسیر آن وجود دارد، بر جذابیت این مکان می اففزاید.

قاره آسیا: تجلی ایمان و هنر از شرق تا جنوب شرق

آسیا، قاره ای با تمدن های باستانی بی شمار، میزبان برخی از چشمگیرترین معابد جهان است که هر کدام داستان های عمیق و زیبایی های خیره کننده ای را در خود نهفته دارند.

معبد آنگکور وات، کامبوج (Angkor Wat, Cambodia)

آنگکور وات، بزرگترین بنای مذهبی جهان، در قلب جنگل های کامبوج، نمادی از تلفیق شگفت انگیز معماری هندو و بودایی است. این مجموعه عظیم، نه تنها یک جاذبه گردشگری بی بدیل است، بلکه نماد ملی کامبوج محسوب می شود. برج های مخروطی شکل و گالری های طویل با نقوش برجسته، داستان های اساطیری و تاریخی را روایت می کنند. تماشای طلوع خورشید از پشت برج های آنگکور وات، تجربه ای فراموش نشدنی را برای هر بازدیدکننده ای رقم می زند.

پرستشگاه خورشید کونارک، هند (Konark Sun Temple, India)

پرستشگاه خورشید کونارک در ایالت اودیشای هند، یک معبد ارابه ای شکل عظیم است که به خدای خورشید، سوریا، اختصاص یافته بود. دقت نجومی و جزئیات حیرت انگیز سنگ تراشی این معبد، از جمله دوازده جفت چرخ سنگی حکاکی شده که هر کدام نمایانگر یک ماه در سال هستند و به عنوان ساعت خورشیدی عمل می کنند، اوج هنر و دانش مهندسی باستان هند را به تصویر می کشد. این معبد که اکنون بیشتر به صورت ویرانه باقی مانده، همچنان الهام بخش است.

هرم عظیم بوروبودور، اندونزی (Borobudur, Indonesia)

هرم عظیم بوروبودور در جاوه مرکزی اندونزی، بزرگترین پرستشگاه بودایی هرمی شکل در جهان است. این بنای عظیم، سفری معنوی از جهان مادی به سوی نیروانا را شبیه سازی می کند. با وجود ابهامات فراوان درباره تاریخ دقیق و سازنده آن، هزاران نقش برجسته و صدها مجسمه بودا در طبقات مختلف، داستان های آموزه های بودایی را روایت می کنند. راه رفتن در راهروهای بوروبودور، حسی از آرامش و عظمت را به بازدیدکننده القا می کند.

معابد پرامبانان، اندونزی (Prambanan Temples, Indonesia)

پرامبانان، بزرگترین معبد هندو در اندونزی، مجموعه ای از معابد نوک تیز و بلند است که به شیوا، ویشنو و برهما، خدایان سه گانه هندو، اختصاص یافته اند. سبک معماری این معابد، با برج های بلند و نوک تیز که گاه به راکت های فضایی تشبیه می شوند، بسیار چشمگیر است. این مجموعه، تلفیقی زیبا از هنر و اعتقادات مذهبی را به نمایش می گذارد و حکایتگر قدرت و شکوه پادشاهی های باستانی جاوه است.

میراث تمدن های فراموش شده: معابد آمریکا و جنوب اروپا

در قاره های آمریکا و اروپا نیز، بقایای معابد باستانی گواهی بر تمدن های پیشرفته ای هستند که هر کدام به شیوه خود، به جهان شکل بخشیده اند.

چیچن ایتزا، مکزیک (Chichen Itza, Mexico – Mayan)

چیچن ایتزا، نماد تمدن مایا در شبه جزیره یوکاتان مکزیک، به ویژه با هرم کوکولکان (ال کاستیلو) شهرت دارد. این هرم، نمونه ای خیره کننده از دقت نجومی مایاهاست؛ در اعتدالین بهاری و پاییزی، سایه مار بزرگی بر روی پله های هرم می افتد که به سمت پایین حرکت می کند و به ارتباط عمیق این تمدن با تقویم و دانش کیهانی اشاره دارد. بازدید از این سایت، حس شگفتی از نبوغ مایاها را در دل هر گردشگری زنده می کند.

پارتنون، یونان (Parthenon, Greece – Ancient Greek)

پارتنون، معبد آتنا در آکروپولیس آتن، اوج معماری کلاسیک یونان باستان و نماد دموکراسی و ایده آل های فکری غرب است. این بنا، با ستون های دوریک خود و تناسبات طلایی، الگویی از زیبایی و تعادل محسوب می شود. پارتنون که بیش از دو هزاره پابرجا مانده، تجسمی از تفکر فلسفی و هنری یونانیان باستان است و ایستادن در کنار آن، عظمت یک تمدن تاثیرگذار را به وضوح نشان می دهد.

کوریکانچا (Coricancha)، پرو

کوریکانچا که در کوزکو، پایتخت امپراتوری اینکا، قرار داشت، پرستشگاه خورشید اینکاها و یکی از مهم ترین معابد آن ها بود. دیوارهای این معبد زمانی با ورقه های طلای خالص پوشیده شده بودند که نور خورشید را منعکس کرده و جلوه ای خیره کننده ایجاد می کردند. این معبد نه تنها مکانی مقدس بود، بلکه اهمیت نجومی فراوانی داشت و برای رصد حرکات خورشید و ستارگان مورد استفاده قرار می گرفت. امروز، می توان بقایای معماری سنگی اینکاها را در زیر ساختارهای کلیسای اسپانیایی مشاهده کرد.

معابد کارال، پرو (Caral, Peru)

معابد کارال، بخشی از قدیمی ترین شهر شناخته شده در قاره آمریکا هستند که قدمت آن ها به بیش از ۵۰۰۰ سال پیش باز می گردد، حتی قدیمی تر از اهرام مصر. این سایت باستانی، نشانگر پیچیدگی تمدن های اولیه پرو و توانایی آن ها در ساخت و سازهای عظیم مذهبی است. کشف کارال، درک ما را از توسعه تمدن در آمریکای جنوبی به کلی دگرگون کرده است و بازدید از آن حس کشف و رمز و راز را در دل هر باستان شناسی زنده می کند.

معابد صخره ای و دست کند: هنر حکاکی در دل کوه

برخی از معابد، نه تنها بنا شده اند، بلکه از دل صخره ها و کوه ها تراشیده شده اند، که نشان از اراده و هنرمندی بی نظیر مردمان باستان دارد.

معبد کایلاساناتا، هند (Kailasanatha Temple, India)

معبد کایلاساناتا در غارهای الورا، هند، بزرگترین معبد سنگ تراشی شده جهان است که به طور کامل از یک صخره واحد حکاکی شده است. این معبد که به شیوا اختصاص دارد، شگفتی مهندسی و هنری دوران خود محسوب می شود. ساخت آن در قرن ۸ میلادی، بدون استفاده از ابزارهای مدرن، نشان دهنده دقت و صبر بی نهایت سازندگان است. این معبد، نمادی از عظمت و پیچیدگی هنر هندی است و هر بیننده ای را تحت تاثیر قرار می دهد.

پترا، اردن (Petra, Jordan – Treasury Al-Khazneh)

پترا، شهر سنگی و پایتخت باستانی نبطیان، با معابد و آرامگاه های حکاکی شده در صخره های رنگین، نماد نبوغ و قدرت این قوم است. الخزنه یا خزانه، معروف ترین بنای پتراست که با جزئیات خیره کننده و ستون های باشکوهش، هر بیننده ای را میخکوب می کند. عبور از سیق، گذرگاهی باریک که به این شهر پنهان می رسد، حسی از کشف و ماجراجویی را در انسان بیدار می کند. این شهر که بخشی از فیلم های معروف نیز بوده، تجربه ای بی نظیر از غوطه ور شدن در دل تاریخ را فراهم می آورد.

غارهای الورا، هند (Ellora Caves, India)

غارهای الورا در ایالت ماهاراشترا، مجموعه ای بی نظیر از غارهای مذهبی هستند که شامل معابد بودایی، هندو و جین می شوند. این غارها که در کنار هم و در یک مکان قرار گرفته اند، گواهی بر همزیستی مسالمت آمیز ادیان مختلف در دوران باستان هند هستند. هر غار، با مجسمه ها و نقاشی های خاص خود، روایتی از داستان های مذهبی مربوط به دین خود را بازگو می کند و این مجموعه، نمادی از تنوع فرهنگی و هنری هندوستان به شمار می رود.

معابد تاریخی نه تنها بناهایی از سنگ و آجرند، بلکه قلب تپنده ی تمدن هایی هستند که هزاران سال پیش بر این زمین زیسته اند؛ هر ستون، هر نقش و هر دیوار، داستانی از باورها، نوآوری ها و آرزوهای نیاکان ما را زمزمه می کند.

نیایشگاه های باستانی ایران: ریشه های عمیق در خاک کهن

ایران، سرزمینی با قدمت چند هزار ساله، گنجینه ای از نیایشگاه های باستانی را در خود جای داده که هر یک، داستانی از تاریخ، فرهنگ و باورهای مردمان این سرزمین را روایت می کنند. این بناها، از آتشکده های زرتشتی گرفته تا زیگورات های ایلامی، نشانگر عمق ریشه های مذهبی و هنری در فلات ایران هستند و از اهمیت ویژه ای در باستان شناسی و فرهنگ ایرانی برخوردارند.

آتشکده ها: نماد نور و پاکی در ایران باستان

آتشکده ها، مهم ترین مراکز دینی زرتشتیان، نماد روشنایی، پاکی و اهورامزدا در ایران باستان بودند. آتش مقدس که در این مکان ها فروزان نگه داشته می شد، نمادی از حضور ایزدی بود.

آتشکده آذرگشنسب (تخت سلیمان)، آذربایجان غربی

آتشکده آذرگشنسب، واقع در مجموعه تاریخی تخت سلیمان، یکی از سه آتشکده مهم ساسانی بود و به عنوان آتش پادشاهان و جنگاوران شناخته می شد. این مکان مقدس، نه تنها محلی برای نیایش بود، بلکه پیوند عمیقی با اساطیر شاهنامه و تاریخ پادشاهان ساسانی داشت. اهمیت آن به حدی بود که پادشاهان ساسانی پس از تاج گذاری، با پای پیاده به زیارت این آتشکده می رفتند. بازدید از تخت سلیمان، حسی از عظمت و شکوه ایران باستان را به ارمغان می آورد.

آتشکده یزد (Yazd Atash Behram)

آتشکده یزد، با آتشی که گفته می شود بیش از ۱۵۰۰ سال است که بدون وقفه فروزان مانده، نمادی از تداوم آیین زرتشت در ایران است. این آتشکده در شهر یزد، مرکز زندگی زرتشتیان در ایران، قرار دارد. معماری ساده و در عین حال باشکوه آن، با الهام از اصول زرتشتی طراحی شده است و بازدید از آن، فرصتی برای آشنایی با یکی از کهن ترین ادیان جهان و احترام به میراث فرهنگی ایران است.

آتشکده ایزدخواست، فارس

آتشکده ایزدخواست، واقع در دژ باستانی ایزدخواست در استان فارس، یکی از منحصر به فردترین نمونه های نیایشگاه های ایرانی است که پس از اسلام به مسجد تبدیل شد. این دژ باستانی، که پس از ارگ بم، یکی از بزرگترین قلعه های خشتی جهان است، در دل خود بقایای این آتشکده را جای داده است. این تغییر کاربری، روایتگر گذار تاریخی و فرهنگی در ایران است و نشان از انعطاف پذیری و تداوم کاربری مکان های مقدس در طول تاریخ دارد.

معابد ایزدبانوان و خدایان: روایتگر باورهای پیش از اسلام

علاوه بر آتشکده ها، ایران میزبان معابدی است که به ایزدبانوان و خدایان دیگری اختصاص داشتند و روایتگر تنوع باورها در دوران پیش از اسلام هستند.

معبد آناهیتا، کنگاور

معبد آناهیتا در کنگاور، کرمانشاه، دومین بنای سنگی بزرگ ایران پس از تخت جمشید است و به الهه آب و باروری، آناهیتا، تقدیم شده بود. این معبد بر فراز صخره ای در دشت وسیع کنگاور قرار گرفته و معماری منحصربه فرد آن، با ستون های عظیم و پله های وسیع، حس عظمت و ارتباط با نیروهای طبیعی را به بیننده القا می کند. این بنا، تجسمی از احترام ایرانیان باستان به آب و اهمیت آن در زندگی و تمدنشان است.

زیگورات چغازنبیل، خوزستان

زیگورات چغازنبیل در استان خوزستان، کهن ترین و بزرگترین زیگورات (معبد هرمی شکل) ایلامی در جهان است که به عنوان یکی از اولین آثار ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این شاهکار معماری خشتی و آجرپزی، حدود ۱۲۵۰ سال پیش از میلاد توسط اونتاش ناپریشا، پادشاه ایلامی، برای خدای اینشوشیناک ساخته شد. بازدید از چغازنبیل، گامی در دل تمدن ایلام و تجربه ای بی نظیر از عظمت یک امپراتوری کهن است.

معبد تپه سیلک، کاشان

تپه سیلک در کاشان، ویرانه های یک زیگورات باستانی و نیایشگاه مردمان اولیه این فلات است. این مکان، با قدمت ۷۵۰۰ ساله، مدارک مکتوب پیش از هخامنشی را در خود جای داده و به عنوان یکی از قدیمی ترین مراکز تمدنی ایران شناخته می شود. بازدید از تپه سیلک، فرصتی است برای تصور زندگی در هزاره های دور و درک نخستین جوامع سازمان یافته در این سرزمین.

معبد مادی تپه نوشیجان، ملایر

تپه نوشیجان در ملایر، همدان، بقایای قدیمی ترین نیایشگاه خشتی جهان است که به دوران مادها، نخستین حکومت متحد در ایران، باز می گردد. این ارگ باستانی، الگویی برای معماری هخامنشی و حتی در دوره های اسلامی بوده است. بخش های مختلف آن از جمله آتشکده و تالار ستون دار، نشان دهنده پیچیدگی معماری و اهمیت مذهبی این مکان در دوران مادهاست. بازدید از نوشیجان، غوطه ور شدن در ریشه های تمدن ایرانی و لمس بناهایی است که بنیادهای معماری این سرزمین را بنا نهادند.

نیایشگاه های کمتر شناخته شده و منحصر به فرد در ایران

ایران همچنین دارای نیایشگاه های دیگری است که شاید کمتر شناخته شده باشند، اما هر یک زیبایی و داستان خاص خود را دارند.

معبد داش کسن، زنجان

معبد داش کسن در زنجان، یک معبد صخره ای با نقش برجسته های اژدهاست که پیوند عجیبی با فرهنگ شرق دور دارد. این معبد که در دل کوه کنده شده، در ابتدا احتمالا آتشکده ای مربوط به دوران ساسانی بوده و سپس در دوره ایلخانی، نقش برجسته های اژدها و نمادهای بودایی به آن افزوده شده اند. این تلفیق فرهنگی، داش کسن را به مکانی منحصربه فرد تبدیل کرده که بازدید از آن، دریچه ای به روی تبادلات فرهنگی تاریخی ایران با شرق آسیا می گشاید.

شهر یئری (یری)، اردبیل

شهر یئری (یری) در استان اردبیل، یک سایت باستانی شگفت انگیز با قدمت هزاره هفتم پیش از میلاد است. این شهر شامل معبدی سنگی و صدها پیکره بدون دهان است که رازهای هزاره هفتم پیش از میلاد را در خود نهفته اند. پیکره های سنگی با ظاهر عجیب و غریب خود، حس کنجکاوی و شگفتی را در هر بیننده ای برمی انگیزند. این مکان، هنوز هم معماهای بسیاری را برای باستان شناسان در خود دارد و بازدید از آن، سفری به اعماق تاریخ ناشناخته بشریت است.

قلعه ضحاک، هشترود

قلعه ضحاک در هشترود، آذربایجان شرقی، بنایی باستانی با کاربری نامشخص اما دارای بخش های آیینی و مذهبی است که برخی آن را نمونه ای از معابد آناهیتا می دانند. این قلعه که قدمت آن به دوران اشکانیان و ساسانیان می رسد، بر فراز کوهستان قرار گرفته و چشم اندازی بی نظیر دارد. بقایای چهارطاقی های ساسانی و سازه های خشتی، نشان از اهمیت این مکان در دوران خود دارد و هر بازدیدکننده ای را به تفکر درباره تاریخ آن وا می دارد.

اهمیت حفظ و بررسی معابد تاریخی: چرا این میراث مهم است؟

حفظ و بررسی معابد تاریخی تنها وظیفه ای باستان شناسی نیست، بلکه ضرورتی فرهنگی و هویتی است. این بناها، گنجینه های زنده تاریخ محسوب می شوند که اسناد دست اولی از گذشته بشر را در خود جای داده اند.

گنجینه های زنده تاریخ

معابد تاریخی، فراتر از مجموعه ای از سنگ ها، منابعی بی بدیل برای درک سیر تکامل اندیشه، هنر و فناوری انسان هستند. از طریق معماری، کتیبه ها، و نقوش آن ها می توان به جهان بینی، ساختار اجتماعی، نظام های اعتقادی و حتی دانش علمی تمدن های گذشته پی برد. این بناها به ما کمک می کنند تا ریشه های مشترک انسانی و چگونگی شکل گیری تمدن های بزرگ را درک کنیم و از تجربیات نیاکان خود بیاموزیم.

تهدیدها و چالش ها

امروزه، معابد تاریخی با تهدیدات جدی و گوناگونی مواجه هستند. عوامل طبیعی مانند فرسایش، زلزله، و تغییرات آب و هوایی، به مرور زمان به این سازه ها آسیب می رسانند. علاوه بر این، فعالیت های انسانی نظیر شهرسازی بی رویه، توسعه گردشگری نامسئولانه، و متأسفانه، جنگ ها و درگیری های مسلحانه، تخریب های جبران ناپذیری را به این میراث وارد کرده اند. قاچاق آثار باستانی و بی توجهی نیز از دیگر چالش هایی است که این گنجینه ها را تهدید می کند.

هر تخریب یک معبد تاریخی، تنها از بین رفتن یک بنا نیست؛ بلکه محو شدن بخشی از حافظه جمعی بشریت و پاره ای از رشته پیوند ما با گذشته است. حفظ این مکان ها، تعهدی اخلاقی به نسل های آینده است تا آن ها نیز بتوانند از این دریچه های زمان به شکوه نیاکانشان بنگرند.

نقش ما در حفاظت

حفاظت از معابد تاریخی، مسئولیتی جهانی است. این مهم نیازمند تلاش های گسترده ای از جمله پژوهش های باستان شناسی برای کشف، مستندسازی و درک بهتر این مکان هاست. آموزش و آگاهی بخشی به عموم مردم، به ویژه نسل های آینده، درباره اهمیت این میراث، نقشی حیاتی دارد. همچنین، ترویج گردشگری مسئولانه که با کمترین آسیب به این بناها همراه باشد و به اقتصاد محلی کمک کند، می تواند در حفظ آن ها مؤثر باشد. حمایت از سازمان های بین المللی و ملی که در زمینه حفاظت فعالیت می کنند، نیز از راه های مهم مشارکت در این امر خطیر است.

نتیجه گیری

معابد تاریخی، پل هایی باشکوه میان گذشته و حال هستند. این بناهای شگفت انگیز، فراتر از عبادتگاه های صرف، شاهدی بر خلاقیت بی حد و حصر، ایمان عمیق و پیچیدگی تمدن های بشری در طول اعصار بوده اند. از اهرام مصری تا زیگورات های میان رودان، از پرستشگاه های هند تا معابد مایاها و نیایشگاه های کهن ایران، هر کدام گوشه ای از داستان بشریت را روایت می کنند.

این سفر اکتشافی به قلب معابد تاریخی، به ما نشان می دهد که چگونه انسان همواره در پی معنا و ارتباط با نیروهای والاتر بوده و این تلاش را در قالب هنرمندانه ترین سازه های ممکن به نمایش گذاشته است. دعوت به تأمل و اکتشاف در این مکان های مقدس، تشویقی برای هر فرد است تا با بازدید از این گنجینه های بشری، درک عمیق تری از ریشه های مشترک انسانی، تنوع فرهنگی و نبوغ نیاکان خود به دست آورد و در حفظ این میراث گرانبها برای آیندگان سهیم باشد.