گورستان اشنویه

گورستان اشنویه، گنجینه ای از تاریخ پنهان در شمال غرب ایران است که روایتگر زندگی و مرگ گذشتگان این سرزمین محسوب می شود. این مجموعه وسیع، به ویژه گورستان ارامنه بیمضرته، دریچه ای به سوی فرهنگ و تمدن های باستانی منطقه اشنویه می گشاید و به عنوان سندی زنده از گذشته پربار این بوم، اهمیت فراوانی دارد.

شهرستان اشنویه، واقع در استان آذربایجان غربی، با کوهستان های سرسبز و دشت های حاصلخیزش، همواره محلی برای سکونت تمدن های کهن بوده است. این منطقه در طول تاریخ، شاهد حضور اقوام و فرهنگ های مختلفی از جمله اورارتوها، ماننایی ها، و بعدها ارامنه و مسلمانان بوده است. هر کدام از این اقوام، ردپایی از خود بر جای گذاشته اند که گورستان ها، به عنوان مهم ترین آرشیوهای اطلاعاتی، بخش عمده ای از این میراث را در خود جای داده اند.

اهمیت گورستان ها تنها به قدمت تاریخی آن ها محدود نمی شود؛ بلکه آن ها به عنوان مکانی برای مطالعه آداب و رسوم تدفین، باورهای دینی، ساختار اجتماعی، و حتی هنر و معماری دوران های مختلف، برای باستان شناسان، تاریخ نگاران و مردم شناسان از ارزش ویژه ای برخوردارند. هر سنگ قبر، نه تنها نام و تاریخ وفات یک فرد را در خود حک کرده است، بلکه نمادها، جنس سنگ و حتی جهت قرارگیری آن، می توانند اطلاعات بی شماری درباره فرهنگ و جهان بینی سازندگانش به دست دهند.

در این کاوش، به ژرفای گورستان های تاریخی اشنویه سفر خواهد شد، با تمرکز ویژه بر گورستان ارامنه بیمضرته که از شهرت و اهمیت ملی برخوردار است. سپس، نگاهی گسترده تر به دیگر محوطه های تدفینی احتمالی از دوران های پیش از اسلام و اسلامی در این منطقه خواهیم داشت. هدف این است که با ارائه تحلیلی جامع و روایتی جذاب، اهمیت این آثار ملی برای درک تاریخ پیچیده و غنی منطقه اشنویه برجسته شود و خواننده را به سفری اکتشافی در زمان و مکان این سرزمین دعوت کنیم.

گورستان ارامنه بیمضرته: نگینی باستانی در قلب اشنویه

در میان گنجینه های تاریخی شهرستان اشنویه، گورستان ارامنه بیمضرته جایگاهی ویژه دارد. این محوطه باستانی که در دل طبیعت سرسبز آذربایجان غربی پنهان شده، نه تنها یادآور حضور دیرینه جامعه ارمنی در این مرزوبوم است، بلکه به عنوان یک سند زنده تاریخی، روایتگر بخش مهمی از هویت فرهنگی و اجتماعی منطقه اشنویه محسوب می شود.

موقعیت جغرافیایی و دسترسی

گورستان ارامنه بیمضرته در شهرستان اشنویه، بخش نالوس، دهستان هق، و در نزدیکی روستای بیمضرته قرار گرفته است. برای رسیدن به این مکان، باید مسیری دل انگیز را در میان مناظر طبیعی منطقه طی کرد. این مسیر، که خود بخشی از تجربه بازدید محسوب می شود، امکان مشاهده چشم اندازهای بکر و زیبای اشنویه را فراهم می آورد و حس کشف و ماجراجویی را در بازدیدکننده زنده می کند. دسترسی به این گورستان عموماً از طریق جاده های روستایی امکان پذیر است و برای علاقمندان به طبیعت و تاریخ، سفری لذت بخش و خاطره انگیز را رقم می زند. ابعاد این گورستان تاریخی حدود 200 در 200 متر مربع است که وسعت قابل توجهی را به خود اختصاص داده است.

قدمت و ریشه های تاریخی

قدمت گورستان ارامنه بیمضرته به سده هفتم هجری قمری بازمی گردد که معادل با قرون سیزدهم و چهاردهم میلادی است. این تاریخ گذاری، نشان از سکونت و حضور جامعه ای پرشمار از ارامنه در این منطقه در آن دوران دارد. حضور جوامع ارمنی در شمال غرب ایران، به ویژه آذربایجان، ریشه های بسیار عمیقی دارد و به دوران پیش از اسلام نیز بازمی گردد. این منطقه به دلیل موقعیت استراتژیک خود در مسیرهای تجاری و فرهنگی، همواره شاهد مهاجرت ها و سکونت اقوام مختلف بوده است.

بقایای مخروبه یک کلیسای قدیمی در نزدیکی این گورستان، تاییدی بر وجود یک آبادی مسیحی نشین در گذشته است. کلیسا و گورستان، دو جزء لاینفک از یک جامعه مسیحی محسوب می شوند و وجود آن ها در کنار هم، دلالت بر استقرار پایدار و زندگی اجتماعی پویا در این منطقه دارد. این شواهد باستان شناختی، علاوه بر مستندسازی حضور ارامنه، بینش های مهمی درباره ساختار سکونت گاهی و نحوه زندگی مردم در سده های میانی اسلامی در این بخش از ایران ارائه می دهد.

گورستان ارامنه بیمضرته با قدمتی که به سده هفتم هجری می رسد، نه تنها یادآور حضور دیرینه جامعه ارمنی در شمال غرب ایران است، بلکه شواهدی از همزیستی فرهنگی و تاریخی اقوام مختلف را در بستر زمان به نمایش می گذارد.

تعداد زیاد سنگ قبرها در این محوطه، خود گواه جمعیت قابل توجهی است که در این منطقه زندگی می کردند. این گورستان می تواند اطلاعات ذی قیمتی درباره الگوهای جمعیتی، میزان مرگ ومیر، و حتی بیماری های رایج در آن دوران را در اختیار پژوهشگران قرار دهد.

ویژگی های معماری و نمادشناسی سنگ قبرها

یکی از نکات بارز و قابل توجه در گورستان ارامنه بیمضرته، وجود سنگ قبرهای ساده و فراوان است. برخلاف برخی گورستان های تاریخی دیگر در ایران که سنگ قبرهای پرنقش ونگار و مزین به کتیبه های مفصل دارند، در بیمضرته، سادگی حرف اول را می زند. این سادگی می تواند ناشی از عوامل مختلفی باشد؛ شاید به دلیل وضعیت اقتصادی جامعه، یا فلسفه مذهبی و فرهنگی خاصی که در آن دوران حاکم بوده است.

جنس سنگ ها عمدتاً از سنگ های آتشفشانی منطقه است که با توجه به ساختار زمین شناسی آذربایجان غربی، امری طبیعی به نظر می رسد. این سنگ ها، با وجود مقاومت بالا در برابر فرسایش طبیعی، به مرور زمان دچار تخریب شده اند، اما هنوز هم استواری خود را حفظ کرده اند. رنگ و بافت این سنگ ها، حکایت از طبیعت خشن و در عین حال زیبای منطقه دارد و آن ها را به جزئی جدایی ناپذیر از چشم انداز طبیعی تبدیل کرده است.

نمادهای حک شده بر روی این سنگ قبرها نیز غالباً ساده هستند. صلیب های ساده، که نمادی اصلی و اساسی در فرهنگ مسیحی است، به وفور مشاهده می شود. ممکن است نقوش هندسی ابتدایی نیز بر روی برخی از سنگ ها دیده شود، اما از تزئینات پیچیده و نگاره های حیوانی یا انسانی کمتر خبری است. عدم وجود کتیبه های مفصل یا حتی گاهی فقدان هر گونه نوشته ای بر روی سنگ ها، مطالعه و تاریخ گذاری دقیق تر را دشوار می کند، اما در عین حال، به مرموزیت و اصالت این مکان می افزاید. با این حال، می توان حدس زد که در صورت وجود کتیبه، آن ها شامل نام فرد، سال تولد و وفات، و شاید اشاره ای کوتاه به شغل یا مقام او بوده باشند. خط مورد استفاده احتمالاً خط ارمنی بوده است.

این سادگی در نمادشناسی و معماری سنگ قبرها، می تواند بازتاب دهنده رویکردی خاص به مرگ و زندگی پس از آن باشد؛ رویکردی که شاید بر اهمیت روح و سادگی زندگی دنیوی تأکید داشته است. این گورستان، همچون یک موزه طبیعی، نمادشناسی و سبک های هنری یک دوره خاص از تاریخ منطقه را پیش روی بازدیدکنندگان و پژوهشگران می گشاید.

ثبت ملی و اهمیت میراثی

با درک اهمیت تاریخی و فرهنگی گورستان ارامنه بیمضرته، این اثر ارزشمند در تاریخ ۷ اسفند ۱۳۸۵ با شماره ثبت ۱۷۶۹۹ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. ثبت ملی یک اثر تاریخی، به معنای به رسمیت شناختن ارزش های برجسته آن در سطح کشور و تعهد دولت به حفاظت و نگهداری از آن است.

تأثیر ثبت ملی بر این گورستان چندوجهی است. اولاً، این اقدام، حفاظت قانونی از محوطه را تضمین می کند و از هرگونه دخل و تصرف غیرمجاز، تخریب یا سرقت جلوگیری به عمل می آورد. ثانیاً، ثبت ملی به معرفی و شناساندن این اثر به عموم مردم و گردشگران کمک می کند و آن را در فهرست جاذبه های فرهنگی و تاریخی کشور قرار می دهد. این امر می تواند منجر به جذب گردشگران فرهنگی و افزایش آگاهی عمومی نسبت به میراث غنی اشنویه شود.

اهمیت این گورستان برای درک تنوع فرهنگی و تاریخی منطقه اشنویه بی اندازه است. این گورستان نشان می دهد که ایران، و به خصوص مناطق مرزی آن، از دیرباز مهد همزیستی اقوام و ادیان مختلف بوده است. مطالعه بیمضرته، به پژوهشگران کمک می کند تا تصویری کامل تر از تاریخ مهاجرت ها، سکونت گاه ها، و تعاملات فرهنگی در شمال غرب ایران به دست آورند و نقش جوامع اقلیت مذهبی را در شکل گیری هویت فرهنگی این سرزمین بهتر درک کنند. این مکان، بیش از آنکه صرفاً یک گورستان باشد، یک کتابخانه سنگی از تاریخ، فرهنگ و میراث مشترک ایرانیان است.

کاوشی در سایر گورستان های تاریخی اشنویه

منطقه اشنویه، تنها به گورستان ارامنه بیمضرته محدود نمی شود. این شهرستان به دلیل قدمت دیرینه و موقعیت جغرافیایی استراتژیک، دارای محوطه های باستانی و تدفینی متعددی است که هر کدام می توانند بخشی از پازل تاریخ پرفرازونشیب این دیار را کامل کنند. کاوش در این گورستان ها، به ما اجازه می دهد تا تصویری جامع تر از الگوهای تدفین، باورهای ماورایی و تحولات فرهنگی در طول هزاران سال در این منطقه به دست آوریم.

گورستان های دوران پیش از اسلام: ردپای تمدن های کهن

شمال غرب ایران، به ویژه آذربایجان غربی، از جمله مناطق بسیار مهم در باستان شناسی کشور است که ریشه های تمدنی آن به هزاره های قبل از میلاد بازمی گردد. محوطه هایی مانند حسنلو، گوی تپه و دینخواه تپه در نزدیکی اشنویه، گواه این مدعا هستند. در شهرستان اشنویه و اطراف آن نیز، محوطه هایی باستانی از عصر آهن، اورارتو و مانناییان شناسایی شده اند که در برخی از آن ها بقایای تدفینی نیز کشف شده است.

این گورستان ها یا محوطه های تدفینی، اطلاعات ارزشمندی درباره شیوه های تدفین، ساختار اجتماعی، ابزارهای تدفینی (آیین تدفین)، و حتی رژیم غذایی مردمان آن زمان به دست می دهند. تدفین ها در دوران پیش از اسلام، تنوع زیادی داشتند؛ از تدفین های ساده در چاله های خاکی تا تدفین در خمره ها (به ویژه برای کودکان)، تدفین در گورهای سنگی، و ساخت تومولوس ها (تپه های مصنوعی روی گور) که اغلب نشان دهنده جایگاه اجتماعی بالای متوفی بوده است. مطالعه این یافته ها، ما را با باورهای پیشینیان درباره مرگ، زندگی پس از مرگ و جایگاه فرد در جامعه آشنا می سازد و به بازسازی تاریخ ناگفته منطقه اشنویه کمک شایانی می کند.

گورستان های اسلامی اولیه و میانی: از ورود اسلام تا دوران سلجوقی

با ورود اسلام به ایران و گسترش آن در شمال غرب، شیوه های تدفین و نمادشناسی گورستان ها نیز دستخوش تغییر و تحول شد. در اشنویه، می توان انتظار داشت که گورستان هایی با قدمت اسلامی اولیه و میانی نیز وجود داشته باشند که هنوز به طور کامل شناسایی و مطالعه نشده اند. این گورستان ها معمولاً دارای سنگ قبرهایی با خطوط عربی (مانند کوفی و نسخ) هستند که آیات قرآنی، اسامی متوفی، تاریخ وفات و گاهی القاب و عناوین دینی یا اجتماعی بر روی آن ها حک شده است.

سنگ قبرهای اسلامی این دوران، اغلب ساده تر از دوران های بعدی بودند، اما به مرور زمان و با پیشرفت هنر اسلامی، تزئینات و خوشنویسی های پیچیده تری بر روی آن ها پدید آمد. مقایسه سبک سنگ قبرها و کتیبه های این گورستان ها با گورستان ارامنه بیمضرته، می تواند به ما در درک تفاوت ها و اشتراکات فرهنگی و مذهبی بین جوامع مسیحی و اسلامی منطقه در طول تاریخ کمک کند. این مقایسه ها، تصویری از تعامل و گاه تمایز در باورها و جلوه های هنری را به نمایش می گذارد.

گورستان های معاصر با اهمیت خاص: روایت های محلی

علاوه بر گورستان های باستانی و اسلامی اولیه، اشنویه دارای گورستان های معاصرتری نیز هست که ممکن است از منظر مردم شناسی، تاریخی یا هنری دارای اهمیت باشند. این گورستان ها، گاه محل دفن شخصیت های مهم محلی، بزرگان دینی یا عشیره ای هستند که سنگ قبرهای آن ها می تواند حاوی اطلاعات ارزشمندی درباره ساختار اجتماعی، نسب شناسی و حتی رویدادهای تاریخی خاص منطقه باشد. ممکن است سنگ قبرهای با ارزش هنری خاص، یا سنگ هایی با روایت های محلی و نمادهای خاص فرهنگی که در طول زمان شکل گرفته اند، در این گورستان ها یافت شوند.

این مکان ها، هرچند قدمت کمتری دارند، اما به عنوان آرشیوهای اطلاعاتی درباره تحولات اخیرتر منطقه، حائز اهمیت هستند و می توانند اطلاعاتی مکمل برای درک تاریخ شفاهی و فرهنگ عامه مردم اشنویه فراهم آورند. بررسی این گورستان ها، فرصتی است تا گذشته نزدیک تر را نیز در کنار تاریخ باستان، مورد توجه قرار دهیم و به پیوستگی تاریخی منطقه اشنویه واقف شویم.

نمادشناسی، آداب و رسوم تدفین و بازتاب فرهنگ در گورستان های اشنویه

گورستان ها تنها مکانی برای دفن مردگان نیستند؛ آن ها آینه ای تمام نما از باورها، فرهنگ ها و آداب و رسوم یک جامعه در طول تاریخ اند. در منطقه اشنویه نیز، گورستان های مختلف، هر کدام به شیوه ای خاص، نمادشناسی و آداب تدفین مردمانش را بازتاب می دهند و بینش های عمیقی درباره جهان بینی آن ها ارائه می کنند.

تحلیل نمادهای مشترک و متفاوت روی سنگ قبرها

نمادهایی که بر روی سنگ قبرها حک می شوند، غالباً ریشه های عمیقی در باورهای دینی و فرهنگی دارند. در گورستان ارامنه بیمضرته، صلیب، نماد اصلی و مشترک است که به سادگی و بدون تزئینات پیچیده ظاهر می شود. این سادگی می تواند نشان دهنده تمرکز بر جوهر ایمان و پرهیز از تجملات دنیوی باشد. در گورستان های اسلامی، نمادهای رایج شامل نقوش هندسی اسلامی (گره چینی)، گل و بوته (به ویژه گل لوتوس یا اسلیمی)، و گاه نمادهایی از شغل متوفی (مانند شانه برای آرایشگر یا قلم برای نویسنده) است که البته در اشنویه نیاز به بررسی میدانی دارد.

تفاوت در جهت گیری قبرها نیز خود یک نماد است. قبور اسلامی به سمت قبله (مکه) جهت گیری دارند، در حالی که قبور مسیحی ممکن است دارای جهت گیری متفاوتی باشند که غالباً به سمت شرق (به نشانه انتظار ظهور مسیح) است. این تفاوت ها، نه تنها به تمایزات مذهبی اشاره دارند، بلکه بازتاب دهنده دیدگاه های متفاوت درباره مرگ و زندگی پس از آن هستند.

نگاهی به آداب و رسوم تدفین در طول تاریخ منطقه

آداب و رسوم تدفین در اشنویه، در طول هزاره ها دستخوش تغییرات زیادی شده است. در دوران پیش از اسلام، با توجه به یافته های باستان شناسی در مناطق مشابه، می توان تصور کرد که همراه با متوفی، اشیاء شخصی، ابزارها و حتی غذا نیز دفن می شدند که نشان دهنده اعتقاد به زندگی پس از مرگ و نیازهای متوفی در آن جهان بوده است. گاهی اوقات، حتی قربانی کردن حیوانات نیز بخشی از این مراسم بوده است.

با ورود اسلام، این رسوم تغییر کردند. تدفین به سادگی و بر اساس آموزه های اسلامی انجام می شد؛ کفن و دفن، نماز میت، و پرهیز از هرگونه تجملات اضافه. اما حتی در دوران اسلامی نیز، رسم و رسوم محلی و قومی می توانست بر جزئیات مراسم تأثیر بگذارد، مانند نحوه برگزاری مراسم یادبود یا اعتقاد به برکت مزار برخی بزرگان.

تفاوت های قومی و مذهبی که در ساختار و محتوای گورستان ها منعکس شده است

گورستان های اشنویه به وضوح تنوع قومی و مذهبی منطقه را منعکس می کنند. گورستان ارامنه با صلیب هایش و گورستان های اسلامی با کتیبه ها و جهت گیری خاص خود، هر یک بخشی از این هویت موزاییکی را به نمایش می گذارند. این تفاوت ها تنها در نمادها نیستند، بلکه در چیدمان قبرها، نوع مصالح، و حتی فضای کلی گورستان نیز مشاهده می شوند.

گورستان های اشنویه، فراتر از مکانی برای آرامش ابدی، آرشیوهای اطلاعاتی زنده ای هستند که می توانند داستان های بی شمار از فرهنگ، باورها و زندگی اجتماعی گذشته منطقه را بازگو کنند.

همزیستی این گورستان ها در یک منطقه جغرافیایی، خود گواه تاریخ طولانی همزیستی مسالمت آمیز و تعاملات فرهنگی در اشنویه است. این مکان ها، آرشیوهای اطلاعاتی بسیار مهمی درباره جمعیت شناسی، الگوهای مهاجرت، و حتی تغییرات اقلیمی و رویدادهای مهم تاریخی (مانند شیوع بیماری ها یا قحطی ها که می توانند در افزایش نرخ مرگ ومیر و تعداد قبور یک دوره منعکس شوند) ارائه می دهند. هر سنگ قبر، قطعه ای از یک پازل بزرگ است که در کنار هم، تصویر کاملی از تاریخ بشری در این گوشه از ایران را ترسیم می کند.

چالش ها و چشم انداز حفاظت از میراث گورستان های اشنویه

گورستان های تاریخی اشنویه، با وجود ارزش های بی شمار خود، با چالش ها و تهدیدات متعددی روبرو هستند. حفاظت از این میراث گرانبها، نیازمند تلاشی همه جانبه و همکاری بین سازمان ها، جوامع محلی و پژوهشگران است. درک این چالش ها و ارائه راهکارهای مؤثر، کلید حفظ این گنجینه های تاریخی برای نسل های آینده است.

تهدیدات پیش روی میراث

فرسایش طبیعی: عوامل طبیعی مانند آب، باد، باران های اسیدی و تغییرات دمایی فصلی، به مرور زمان باعث تخریب سنگ قبرها و سازه های معماری می شوند. رشد پوشش گیاهی، ریشه های درختان و فعالیت حشرات نیز می توانند آسیب های جدی به محوطه وارد کنند. به عنوان مثال، در گورستان بیمضرته، سنگ های آتشفشانی با وجود مقاومت بالا، در برابر این عوامل طبیعی دچار فرسایش سطحی و کنده شدن می شوند.

دخالت های انسانی: متأسفانه، دخالت های انسانی، یکی از بزرگ ترین تهدیدات برای گورستان های تاریخی است. این دخالت ها شامل موارد زیر می شود:

• تخریب و آسیب عمدی: گاهی اوقات، به دلیل عدم آگاهی یا سوء نیت، سنگ قبرها مورد تخریب یا سرقت قرار می گیرند.
• ساخت و سازهای غیرمجاز: گسترش شهرها و روستاها، و نیاز به زمین برای کشاورزی یا ساخت وساز، می تواند منجر به تجاوز به حریم گورستان ها و تخریب آن ها شود.
• حفاری های غیرمجاز و سرقت اشیاء: طمع برای یافتن اشیاء باستانی، برخی افراد را به حفاری های غیرمجاز و تخریب لایه های باستان شناختی سوق می دهد که آسیب های جبران ناپذیری به بار می آورد.
• بی توجهی و عدم نگهداری: فقدان برنامه های منظم برای نگهداری، پاکسازی و مرمت، به تدریج منجر به فرسودگی و نابودی این آثار می شود.

راهکارهای حفاظتی و پتانسیل گردشگری

برای مقابله با این تهدیدات و تضمین بقای گورستان های اشنویه، لازم است راهکارهای مؤثر و چندبعدی اتخاذ شود:

1. نقش سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری: این سازمان نقش محوری در حفاظت از آثار ملی دارد. اقداماتی نظیر ثبت و مستندسازی دقیق، تعیین حریم حفاظتی، تهیه طرح های جامع مرمت و نگهداری، و نظارت مستمر بر این محوطه ها ضروری است. اختصاص بودجه کافی برای اجرای این طرح ها نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.
2. لزوم آگاهی بخشی عمومی و مشارکت جوامع محلی: فرهنگ سازی و افزایش آگاهی مردم محلی نسبت به ارزش های تاریخی و فرهنگی گورستان ها، می تواند نقش بسیار مهمی در حفاظت از آن ها ایفا کند. آموزش جوامع محلی درباره اهمیت این آثار و ایجاد حس تعلق و مسئولیت پذیری در آن ها، می تواند به عنوان خط مقدم دفاع در برابر تخریب عمل کند. مشارکت دادن مردم در فرآیندهای حفاظتی و بهره برداری مسئولانه، از کلیدی ترین عوامل موفقیت است.
3. پتانسیل گردشگری فرهنگی و پایدار: گورستان های اشنویه، به ویژه گورستان بیمضرته، دارای پتانسیل بالایی برای توسعه گردشگری فرهنگی و پایدار هستند. این نوع گردشگری، علاوه بر حفظ محیط و فرهنگ محلی، می تواند منافع اقتصادی برای جوامع میزبان به همراه داشته باشد. توسعه زیرساخت های گردشگری (مانند مسیرهای دسترسی مناسب، تابلوهای راهنما و امکانات رفاهی حداقلی)، ترویج هدفمند و معرفی این جاذبه ها در سطح ملی و بین المللی، می تواند اشنویه را به مقصدی جذاب برای علاقمندان به تاریخ و فرهنگ تبدیل کند.

با اجرای این راهکارها، می توان امیدوار بود که گورستان های اشنویه نه تنها از گزند زمان و انسان در امان بمانند، بلکه به عنوان نمادی از تاریخ غنی و تنوع فرهنگی ایران، به جهانیان معرفی شوند و نقش خود را در روایت داستان این سرزمین ادامه دهند.

نتیجه گیری: اشنویه، گنجینه ای در انتظار کشف

در پایان این سفر تاریخی به ژرفای گورستان های اشنویه، آشکار می شود که این شهرستان فراتر از یک منطقه جغرافیایی، یک گنجینه واقعی از تاریخ، فرهنگ و همزیستی اقوام و ادیان مختلف است. گورستان های اشنویه، به ویژه گورستان ارامنه بیمضرته، تنها مجموعه ای از سنگ های خاموش نیستند؛ بلکه هر کدام سندی گویا از زندگی هایی هستند که در این سرزمین جریان داشته و باورهایی که به آن ها معنا می بخشیده است. این محوطه های تدفینی، شواهد ملموسی از حضور تمدن های کهن پیش از اسلام، جوامع ارمنی در سده های میانی، و تحولات فرهنگی و مذهبی در دوران اسلامی را به نمایش می گذارند.

اهمیت گورستان اشنویه و دیگر محوطه های باستانی این منطقه، در قابلیت آن ها برای بازسازی جنبه های مختلف تاریخ بشری است: از الگوهای جمعیتی و ساختارهای اجتماعی گرفته تا آداب و رسوم تدفین، نمادشناسی مذهبی و حتی رژیم های غذایی و بیماری های گذشته. آن ها آرشیوهای سنگی هستند که هر محقق و بازدیدکننده ای را به تأمل در گذر زمان و تلاقی فرهنگ ها دعوت می کنند. هر صلیب ساده، هر کتیبه محو شده، و هر سنگ خاموش، قطعه ای از یک روایت بزرگتر است که باید کشف، درک و محافظت شود.

حفاظت از این میراث گرانبها، مسئولیتی جمعی است که بر دوش سازمان های متولی، پژوهشگران، جوامع محلی و تک تک شهروندان قرار دارد. با افزایش آگاهی عمومی، توسعه گردشگری فرهنگی مسئولانه، و سرمایه گذاری در پژوهش های باستان شناختی، می توان این گنجینه های پنهان را از تهدیدات طبیعی و انسانی مصون داشت و ارزش های بی بدیل آن ها را به بهترین شکل ممکن معرفی کرد.

اشنویه، با گورستان های تاریخی خود، دعوتی است به سفری عمیق در زمان، برای لمس تاریخ از نزدیک و درک پیوندهای ناگسستنی گذشته و حال. این منطقه، هنوز هم حرف های نگفته زیادی دارد و گنجینه های بسیاری در انتظار کشف شدن هستند. بیایید با هم، قدم در این مسیر اکتشاف بگذاریم و به حفظ و معرفی این میراث بی همتا یاری رسانیم.