مهریه به عنوان یکی از حقوق مالی زن در عقد نکاح همواره موضوع بحث و بررسی های فراوانی در جامعه و نظام حقوقی ایران بوده است. تصور رایج در بین عموم تعلق قطعی و بی قید و شرط مهریه به زن پس از عقد نکاح است. با این حال این تصور کاملاً دقیق نیست. قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران در کنار تضمین حق مهریه برای زنان شرایط و مواردی را نیز پیش بینی کرده است که در صورت تحقق آن ها حق مطالبه مهریه از زن ساقط می شود و یا میزان آن کاهش می یابد.
هدف از این مقاله روشنگری و ارائه اطلاعات دقیق و مستند در خصوص این شرایط است. بسیاری از اختلافات خانوادگی و پرونده های حقوقی مرتبط با مهریه ناشی از عدم آگاهی کافی زوجین از قوانین و مقررات مربوطه است. این مقاله تلاش دارد با زبانی ساده و روان در عین حال دقیق و مستند به مواد قانونی به بررسی جامع این موضوع بپردازد و به سوالات رایج مخاطبان پاسخ دهد.
- اگر به دنبال مشاوره قانونی در مسائل خانوادگی هستید، با وکیل خانواده صحبت کنید.
۱. تعریف حقوقی مهریه و مبانی قانونی آن
مهریه در لغت به معنای «عوض و صداق» است و در اصطلاح حقوقی مالی است که به موجب عقد نکاح مرد ملزم به پرداخت آن به زن می شود. مهریه به محض انعقاد عقد نکاح به ملکیت زن در می آید و زن می تواند هر زمان که بخواهد آن را از شوهر مطالبه کند.
مبانی قانونی مهریه در حقوق ایران مبتنی بر قانون مدنی و شرع مقدس اسلام است. ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی به صراحت بیان می دارد : «به مجرد عقد زن مالک مهر می شود و می تواند هر نوع تصرفی که بخواهد در آن بنماید.» همچنین مواد ۱۰۷۸ تا ۱۱۰۱ قانون مدنی به تفصیل به احکام و مقررات مربوط به مهریه پرداخته اند.
در شرع اسلام نیز پرداخت مهریه به زن در عقد نکاح یک حق شرعی و قانونی محسوب می شود و بر مرد واجب است. مهریه به عنوان یک ضمانت مالی برای زن در زندگی مشترک و پس از آن در نظر گرفته شده است.
انواع مهریه :
- مهرالمسمی : مهریه ای که میزان و مقدار آن در عقد نکاح به صراحت تعیین و توافق شده باشد. این نوع مهریه رایج ترین نوع مهریه در ایران است.
- مهرالمثل : در صورتی که در عقد نکاح مهریه تعیین نشده باشد یا تعیین آن به جهل و ابهام باشد دادگاه با در نظر گرفتن وضعیت و شئون خانوادگی زوجه و عرف محل میزان مهریه را تعیین می کند. این نوع مهریه به مهرالمثل موسوم است.
۲. شرایط اساسی برای استحقاق مهریه
به طور کلی زن برای استحقاق مهریه نیازی به اثبات شرط خاصی ندارد. صرف وقوع عقد نکاح صحیح سبب ایجاد حق مهریه برای زن می شود. با این حال در برخی شرایط خاص ممکن است حق مهریه به طور کامل یا جزئی از زن سلب شود.
شرایط اساسی استحقاق مهریه عبارتند از :
- وقوع عقد نکاح صحیح : عقد نکاح باید مطابق با ماده ۱۰۶۲ قانون مدنی و سایر مقررات مربوطه به صورت صحیح و قانونی منعقد شده باشد. در صورتی که عقد نکاح باطل باشد مهریه نیز به زن تعلق نخواهد گرفت.
- اهلیت قانونی زوجین : زوجین باید اهلیت قانونی برای انعقاد عقد نکاح داشته باشند. به موجب ماده ۱۰۶۴ قانون مدنی اهلیت برای نکاح عبارت است از عقل بلوغ و قصد.
- عدم وجود موانع نکاح : نباید موانعی برای نکاح بین زوجین وجود داشته باشد. موانع نکاح در مواد ۱۰۴۵ تا ۱۰۶۱ قانون مدنی ذکر شده اند.
۳. سقوط کامل مهریه در صورت فسخ نکاح قبل از نزدیکی به دلیل عیوب زن
یکی از مهم ترین مواردی که منجر به سقوط کامل مهریه می شود فسخ نکاح قبل از نزدیکی به دلیل وجود عیوب خاص در زن است.
فسخ نکاح به معنای انحلال عقد نکاح به دلیل وجود عیوب قانونی است که در مواد ۱۱۲۱ تا ۱۱۳۳ قانون مدنی به آن ها اشاره شده است. در صورتی که فسخ نکاح قبل از نزدیکی و به دلیل عیوب زن صورت گیرد زن مستحق مهریه نخواهد بود.
عیوب زن که موجب فسخ نکاح قبل از نزدیکی و سقوط مهریه می شوند عبارتند از :
- قرن : به معنای بسته بودن مجرای تناسلی زن به حدی که مانع از نزدیکی شود.
- برص : نوعی بیماری پوستی که به صورت لکه های سفید بر روی بدن ظاهر می شود.
- جذام : نوعی بیماری عفونی مزمن که باعث آسیب به پوست اعصاب محیطی دستگاه تنفسی فوقانی چشم ها و بیضه ها می شود.
- زمین گیری : ناتوانی زن در راه رفتن و حرکت به دلیل بیماری یا نقص عضو.
- نابینایی از هر دو چشم : از بین رفتن بینایی هر دو چشم زن.
- جنون : اختلال روانی که باعث از بین رفتن عقل و شعور می شود.
ماده ۱۱۰۱ قانون مدنی در این خصوص مقرر می دارد : «هرگاه عقد نکاح قبل از نزدیکی به جهتی فسخ شود زن مستحق مهر نیست مگر در صورتی که موجب فسخ عنن باشد که در این صورت نصف مهر به زن تعلق می گیرد.» مطابق این ماده قانونی در صورتی که فسخ نکاح قبل از نزدیکی به دلیل عیوب زن (غیر از عنن) باشد زن به طور کلی از دریافت مهریه محروم می شود.
۴. کاهش مهریه به نصف در صورت طلاق قبل از نزدیکی
برخلاف فسخ نکاح به دلیل عیوب زن طلاق قبل از نزدیکی منجر به سقوط کامل مهریه نمی شود بلکه میزان آن به نصف کاهش می یابد.
طلاق به معنای انحلال عقد نکاح به اراده مرد یا به درخواست زن (با شرایط خاص) است. در صورتی که طلاق قبل از نزدیکی واقع شود زن مستحق نصف مهریه مسمی خواهد بود. اگر مهریه مسمی تعیین نشده باشد (مهرالمثل) زن مستحق دریافت نصف مهرالمثل خواهد بود.
ماده ۱۰۹۲ قانون مدنی در این رابطه تصریح دارد : «هرگاه شوهر قبل از نزدیکی زن خود را طلاق دهد زن مستحق نصف مهر خواهد بود و اگر شوهر بعد از نزدیکی زن را طلاق دهد تمام مهر به زن تعلق می گیرد.»
نکته مهم : منظور از نزدیکی در این مواد قانونی وقوع رابطه جنسی کامل بین زوجین است. صرف خلوت کردن یا انجام اعمال مقدماتی نزدیکی موجب تعلق تمام مهریه نمی شود.
۵. عدم استحقاق مهریه در طلاق خلع و مبارات
طلاق خلع و مبارات نوعی از طلاق توافقی هستند که در آن ها زن با پرداخت مالی به شوهر (اعم از مهریه یا غیر آن) رضایت او را برای طلاق جلب می کند. در این نوع طلاق ها زن با میل و اراده خود از حق مهریه (یا بخشی از آن) صرف نظر می کند.
- طلاق خلع : طلاقی است که زن به دلیل کراهت و تنفر از شوهر حاضر به پرداخت مالی به او می شود تا طلاق بگیرد. در طلاق خلع زن می تواند از تمام یا بخشی از مهریه خود صرف نظر کند.
- طلاق مبارات : طلاقی است که کراهت و تنفر متقابل بین زوجین وجود دارد و زن با پرداخت مالی به شوهر رضایت او را برای طلاق جلب می کند. در طلاق مبارات مالی که زن به شوهر می پردازد نباید بیشتر از میزان مهریه باشد اما می تواند معادل یا کمتر از آن باشد.
ماده ۱۱۴۶ قانون مدنی در تعریف طلاق خلع بیان می دارد : «طلاق خلع آن است که زن به واسطه کراهتی که از شوهر خود دارد در مقابل مالی که به او می دهد طلاق بگیرد اعم از اینکه مال مزبور عین مهر یا معادل آن و یا بیشتر و یا کمتر از مهر باشد.» همچنین ماده ۱۱۴۷ قانون مدنی در مورد طلاق مبارات می گوید : «طلاق مبارات آن است که کراهت از طرفین باشد ولی در این صورت فدیه نباید بیشتر از مهر باشد.»
مطابق این مواد قانونی در طلاق خلع و مبارات زن با توافق و رضایت خود از حق مهریه (یا بخشی از آن) صرف نظر می کند و در نتیجه مستحق دریافت مهریه نخواهد بود (یا میزان آن کاهش می یابد).
۶. نشوز زوجه و تاثیر آن بر مهریه
نشوز در لغت به معنای «نافرمانی و سرکشی» است و در اصطلاح حقوقی به عدم انجام وظایف زوجیت از سوی زن یا مرد اطلاق می شود. نشوز زوجه به معنای عدم تمکین زن از شوهر است.
تمکین به معنای اطاعت زن از شوهر در امور مربوط به زندگی خانوادگی و زناشویی است. تمکین شامل دو نوع است :
- تمکین عام : به معنای اطاعت زن از شوهر در کلیه امور مربوط به زندگی مشترک از جمله سکونت در منزلی که شوهر تعیین می کند حسن معاشرت با شوهر و خانواده او و …
- تمکین خاص : به معنای پاسخگویی زن به نیازهای جنسی شوهر در چارچوب شرع و قانون.
در صورتی که زن بدون عذر موجه از انجام وظایف زوجیت (تمکین) خودداری کند ناشزه محسوب می شود. نشوز زوجه به طور مستقیم موجب سقوط مهریه نمی شود. با این حال نشوز زوجه می تواند بر حقوق مالی زن از جمله حق نفقه تاثیر بگذارد.
مطابق ماده ۱۱۰۸ قانون مدنی : «هرگاه زن بدون مانع مشروع از ادای وظایف زوجیت امتناع کند مستحق نفقه نخواهد بود.» بنابراین زنی که ناشزه باشد حق دریافت نفقه از شوهر را از دست می دهد.
در خصوص مهریه نشوز زوجه به طور مستقیم باعث سقوط آن نمی شود. اما نشوز زوجه می تواند در روند رسیدگی به دادخواست مطالبه مهریه توسط زن تاثیرگذار باشد. به عنوان مثال اگر زن ناشزه دادخواست مطالبه مهریه ارائه دهد دادگاه ممکن است با توجه به رفتار ناشایست زن و عدم تمکین او در صدور حکم به نفع زن سخت گیری بیشتری نشان دهد.
۷. بذل مهریه توسط زن و اسقاط حق مطالبه
بذل مهریه به معنای صرف نظر کردن زن از حق مهریه خود به طور داوطلبانه است. زن می تواند در هر زمانی از زندگی مشترک تمام یا بخشی از مهریه خود را به شوهر بذل کند.
بذل مهریه باید با اراده و رضایت کامل زن صورت گیرد. هیچ کس نمی تواند زن را مجبور به بذل مهریه کند. بذل مهریه می تواند به صورت شفاهی یا کتبی انجام شود اما بهتر است بذل مهریه به صورت کتبی و با تنظیم سند رسمی انجام شود تا از بروز اختلافات احتمالی در آینده جلوگیری شود.
بذل مهریه یک عمل حقوقی یک طرفه از جانب زن است و نیازی به قبول شوهر ندارد. به محض اینکه زن مهریه خود را بذل کند حق مطالبه آن از شوهر برای همیشه ساقط می شود.
در عمل بذل مهریه معمولاً در طلاق های توافقی (خلع و مبارات) صورت می گیرد. زن برای جلب رضایت شوهر به طلاق مهریه خود را بذل می کند.
۸. مرور زمان و عدم تاثیر آن بر حق مطالبه مهریه
یکی از سوالات رایج در خصوص مهریه مسئله مرور زمان است. آیا مرور زمان می تواند باعث سقوط حق مطالبه مهریه شود؟
پاسخ منفی است. در حقوق ایران حق مطالبه مهریه مشمول مرور زمان نمی شود. به این معنا که زن در هر زمانی پس از عقد نکاح حتی پس از گذشت سال ها می تواند مهریه خود را از شوهر مطالبه کند.
هیچ ماده قانونی در قانون مدنی یا سایر قوانین ایران وجود ندارد که حق مطالبه مهریه را مشمول مرور زمان بداند. بنابراین ادعای مرور زمان در خصوص مهریه فاقد وجاهت قانونی است و دادگاه ها به آن توجهی نمی کنند.
۹. راه های مطالبه مهریه و مراحل رسیدگی قضایی
زن برای مطالبه مهریه خود می تواند از طریق روش های قانونی اقدام کند. رایج ترین روش مطالبه مهریه تقدیم دادخواست به دادگاه خانواده است.
مراحل رسیدگی قضایی به دادخواست مطالبه مهریه به شرح زیر است :
- تهیه و تنظیم دادخواست : زن باید دادخواست مطالبه مهریه را با ذکر مشخصات خود و شوهر دلایل مطالبه مهریه و میزان مهریه تهیه و تنظیم کند.
- تقدیم دادخواست به دادگاه خانواده : دادخواست باید به دادگاه خانواده محل اقامت خوانده (شوهر) تقدیم شود.
- تعیین وقت رسیدگی و ابلاغ به طرفین : دادگاه پس از وصول دادخواست وقت رسیدگی تعیین و به طرفین (زن و شوهر) ابلاغ می کند.
- جلسه رسیدگی : در جلسه رسیدگی طرفین می توانند دفاعیات خود را مطرح و مدارک و مستندات خود را ارائه دهند.
- صدور حکم : دادگاه پس از بررسی مدارک و استماع اظهارات طرفین حکم مقتضی را صادر می کند. در صورتی که دادگاه دعوای زن را وارد تشخیص دهد حکم به محکومیت شوهر به پرداخت مهریه صادر می کند.
- اجرای حکم : پس از صدور حکم قطعی زن می تواند از طریق اجراییه دادگاه نسبت به اجرای حکم و وصول مهریه خود اقدام کند.
راه های دیگر مطالبه مهریه :
- اجرای ثبت : در صورتی که سند ازدواج رسمی باشد و مهریه به صورت وجه نقد تعیین شده باشد زن می تواند از طریق اجرای ثبت نیز برای وصول مهریه خود اقدام کند. اجرای ثبت روشی سریع تر و کم هزینه تر از دادگاه است.
- توقیف اموال شوهر : زن می تواند قبل یا همزمان با تقدیم دادخواست یا اجرای ثبت از دادگاه یا اداره ثبت درخواست توقیف اموال شوهر را نماید تا از نقل و انتقال اموال توسط شوهر به منظور فرار از پرداخت مهریه جلوگیری شود.
۱۰. توصیه های حقوقی و راهکارهای عملی
- تنظیم سند رسمی ازدواج : زوجین باید حتماً نسبت به تنظیم سند رسمی ازدواج در دفاتر ازدواج و طلاق اقدام کنند. سند رسمی ازدواج مهم ترین مدرک اثبات عقد نکاح و حق مهریه است.
- تعیین مهریه مناسب و منطقی : زوجین باید در هنگام عقد نکاح با توافق و تفاهم مهریه ای را تعیین کنند که مناسب و منطقی باشد و توانایی پرداخت آن توسط شوهر وجود داشته باشد.
- مشورت با وکیل متخصص : در صورت بروز هرگونه اختلاف در خصوص مهریه بهترین راهکار مشورت با وکیل متخصص در امور خانواده است. وکیل متخصص می تواند با ارائه مشاوره حقوقی دقیق و راهنمایی های لازم به طرفین کمک کند تا حقوق خود را به نحو احسن استیفا کنند.
- رعایت اخلاق و انصاف : زوجین باید در روابط خانوادگی و زناشویی خود اخلاق و انصاف را رعایت کنند و از رفتارهایی که منجر به بروز اختلاف و ناراحتی می شود پرهیز نمایند.
نتیجه گیری تحلیلی و منطقی
مهریه حقی قانونی و شرعی برای زنان است که به موجب عقد نکاح به آن ها تعلق می گیرد. با این حال همانطور که در این مقاله به تفصیل بررسی شد در برخی شرایط خاص ممکن است حق مهریه به طور کامل یا جزئی از زن سلب شود.
شرایطی مانند فسخ نکاح قبل از نزدیکی به دلیل عیوب زن طلاق قبل از نزدیکی طلاق خلع و مبارات و بذل مهریه توسط زن از جمله مواردی هستند که می توانند بر استحقاق مهریه تاثیرگذار باشند.
آگاهی از قوانین و مقررات مربوط به مهریه برای زوجین بسیار حائز اهمیت است. عدم آگاهی از این قوانین می تواند منجر به بروز اختلافات خانوادگی و مشکلات حقوقی فراوان شود.
توصیه نهایی این است که زوجین در هنگام عقد نکاح و در طول زندگی مشترک همواره به حقوق و تکالیف قانونی خود آگاه باشند و در صورت بروز هرگونه سوال یا ابهام حتماً با وکیل متخصص مشورت نمایند.
بخش پرسش و پاسخ
سوال ۱ : آیا اگر زن شاغل باشد مهریه به او تعلق نمی گیرد؟
پاسخ : خیر اشتغال زن تاثیری در حق مهریه او ندارد. مهریه به محض عقد نکاح به زن تعلق می گیرد و مالکیت آن برای زن ایجاد می شود صرف نظر از اینکه زن شاغل باشد یا خانه دار. ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی به صراحت بیان می کند که زن به مجرد عقد مالک مهر می شود و می تواند هر نوع تصرفی که بخواهد در آن بنماید.
سوال ۲ : آیا اگر زن مهریه را ببخشد می تواند بعداً از بخشش خود رجوع کند؟
پاسخ : بله در برخی موارد زن می تواند از بذل مهریه رجوع کند. در صورتی که بذل مهریه در طلاق رجعی صورت گرفته باشد زن می تواند تا قبل از پایان عده رجعیه از بذل مهریه خود رجوع کند و مهریه را مجدداً مطالبه نماید. اما در طلاق بائن و طلاق خلع و مبارات بذل مهریه غیرقابل رجوع است و زن نمی تواند پس از طلاق از بذل خود رجوع کند.
سوال ۳ : آیا اگر مرد فوت کند مهریه زن از بین می رود؟
پاسخ : خیر فوت مرد موجب از بین رفتن حق مهریه زن نمی شود. مهریه دین ممتازه بر ترکه شوهر متوفی محسوب می شود و زن می تواند مهریه خود را از ماترک شوهر مطالبه کند. مهریه قبل از تقسیم ارث بین وراث از ماترک شوهر پرداخت می شود.
پیشنهاد مراجعه به وکیل یا مراجع قانونی
با توجه به پیچیدگی مسائل حقوقی مربوط به مهریه و اختلافات خانوادگی توصیه اکید می شود که در صورت بروز هرگونه مشکل یا ابهام حتماً به وکیل متخصص در امور خانواده مراجعه نمایید. وکیل متخصص می تواند با بررسی دقیق شرایط و مدارک شما بهترین راهکار حقوقی را ارائه دهد و در استیفای حقوق شما یاری رساند.
همچنین می توانید برای کسب اطلاعات بیشتر و حل اختلافات خانوادگی به مراکز مشاوره خانواده و دادگاه های خانواده مراجعه نمایید. این مراجع می توانند راهنمایی ها و مشاوره های لازم را در اختیار شما قرار دهند.
آیا شما به دنبال کسب اطلاعات بیشتر در مورد "اگر این شرایط را داشته باشید مهریه به شما تعلق نمی گیرد!" هستید؟ با کلیک بر روی اجتماعی, کسب و کار ایرانی، به دنبال مطالب مرتبط با این موضوع هستید؟ با کلیک بر روی دسته بندی های مرتبط، محتواهای دیگری را کشف کنید. همچنین، ممکن است در این دسته بندی، سریال ها، فیلم ها، کتاب ها و مقالات مفیدی نیز برای شما قرار داشته باشند. بنابراین، همین حالا برای کشف دنیای جذاب و گسترده ی محتواهای مرتبط با "اگر این شرایط را داشته باشید مهریه به شما تعلق نمی گیرد!"، کلیک کنید.