خاله ی مادر محرم است

یکی از سؤالات رایج در فقه اسلامی درباره روابط خویشاوندی و حدود محرمیت است که برای بسیاری از افراد اهمیت ویژه ای دارد. شناخت صحیح محارم و نامحرمان در زندگی روزمره و تعاملات اجتماعی نقش اساسی ایفا می کند. این درک درست به مسلمانان کمک می کند تا احکام شرعی را به درستی رعایت کنند و از خطا در ارتباطات خود بپرهیزند. در پاسخ به این پرسش که آیا خاله مادر محرم است، باید گفت بله، خاله مادر به حکم شرعی محرم محسوب می شود. این محرمیت از نوع نسبی یا خونی است که بر اساس قرابت نزدیک خانوادگی برقرار می شود.

اهمیت شناخت محارم در زندگی شرعی

شناخت دقیق محارم و نامحرمان نه تنها یک ضرورت فقهی، بلکه یک راهنمای عملی برای زندگی اجتماعی و خانوادگی مسلمانان است. این شناخت به افراد کمک می کند تا روابط خود را در چارچوب شرع تنظیم کرده و از بسیاری از شبهات و گناهان دوری کنند. در جوامع اسلامی، خانواده جایگاه ویژه ای دارد و حفظ حریم ها و رعایت آداب شرعی در آن از اهمیت بالایی برخوردار است. بسیاری از افراد ممکن است در مورد برخی از خویشاوندان دورتر یا نسبت های پیچیده تر، دچار ابهام شوند که آیا این شخص محرم است یا نامحرم.

این ابهامات، به ویژه برای جوانان و تازه مکلفین، می تواند چالش برانگیز باشد. از همین رو، تبیین روشن این مسائل با استناد به مبانی فقهی، برای ایجاد آرامش خاطر و اطمینان در رعایت احکام دینی ضروری است. فهم این موضوع که چه کسی محرم است و چه کسی نامحرم، تنها به بحث ازدواج محدود نمی شود؛ بلکه شامل مسائل مربوط به پوشش، نگاه، دست دادن و حتی نوع تعامل و گفت وگو نیز می گردد. بنابراین، برای داشتن یک زندگی مبتنی بر آموزه های اسلامی، آگاهی از این مرزهای شرعی یک امر حیاتی است.

پاسخ مستقیم و شفاف: بله، خاله مادر محرم است

همان طور که اشاره شد، خاله مادر از جمله محارم نسبی فرد محسوب می شود. این ارتباط محرمیت به دلیل نسبت خونی نزدیکی است که از طریق مادربزرگ به فرد می رسد. به عبارت ساده تر، خاله مادر همان خواهرِ مادربزرگِ پدری یا مادری شماست. بر اساس احکام اسلام، خواهرانِ پدربزرگ و مادربزرگ فرد، در حکم عمه و خاله او هستند و محرمیت آن ها برای همیشه برقرار است. این حکم از اصول ثابت فقه اسلامی نشأت می گیرد و هیچ تردیدی در آن وجود ندارد.

دلیل اصلی این محرمیت آن است که شجره نامه محارم، تنها به نسل بلاواسطه محدود نمی شود، بلکه به نسل های بالاتر نیز تسری پیدا می کند. بنابراین، هر کسی که خواهر یا برادرِ پدربزرگ یا مادربزرگ شما باشد، حکم عمو، عمه، دایی و خاله شما را خواهد داشت و محرم شما محسوب می شود. این قاعده به وضوح نشان می دهد که چرا خاله مادر در زمره محارم جای می گیرد و افراد می توانند با او مانند سایر محارم خود رفتار کنند.

مفهوم محرمیت در اسلام: دسته بندی کلی و تفاوت ها

در دین اسلام، مفهوم محرمیت به رابطه ای اطلاق می شود که ازدواج بین دو نفر را برای همیشه حرام می کند و به تبع آن، برخی احکام شرعی مربوط به پوشش، نگاه و تماس فیزیکی نیز متفاوت می گردد. محارم افرادی هستند که به دلیل یکی از سه نوع رابطه (نسبی، سببی یا رضاعی) ازدواج با آن ها از اساس ممنوع است. شناخت این دسته بندی ها به تفکیک و درک عمیق تر موضوع کمک شایانی می کند.

تفاوت اساسی بین محارم و نامحرمان در این است که مرد تنها مجاز است گردی صورت و دست ها تا مچ زنان نامحرم را ببیند، در حالی که می تواند به موها و قسمت های محدودی از بدن زنان محرم خود که معمولاً در میان محارم پوشانده نمی شود، نگاه کند. این تفاوت در احکام فقهی، نشان دهنده اهمیت شناخت دقیق این دو گروه است.

۳.۱. محارم نسبی (خونی)

محارم نسبی به افرادی گفته می شود که به دلیل قرابت خونی با یکدیگر محرم هستند و این محرمیت از زمان تولد برقرار است. این نوع محرمیت، دائمی و غیرقابل تغییر است. این دسته از محارم از مهم ترین و اصلی ترین انواع محارم محسوب می شوند.

برای زنان، محارم نسبی شامل این افراد می شوند:

• پدر، پدربزرگ و اجداد پدری و مادری (هرچه بالاتر روند).
• پسر، نوه ها و نتیجه ها (هرچه پایین تر روند).
• برادر (هر مردی که پدر یا مادر یا هر دوی آن ها با زن مزبور یکی باشد).
• فرزندان و نوه های برادر (هرچه پایین تر روند).
• فرزندان و نوه های خواهر (هرچه پایین تر روند).
• عمو (عموی خود شخص، عموی پدر و مادر، و نیز عموی مادربزرگ ها و پدربزرگ ها).
• دایی (دایی خود شخص، دایی پدر و مادر، و نیز دایی مادربزرگ ها و پدربزرگ ها).

برای مردان، محارم نسبی شامل این افراد می شوند:

• مادر، مادربزرگ و اجداد پدری و مادری (هرچه بالاتر روند).
• دختر، نوه ها و نتیجه ها (هرچه پایین تر روند).
• خواهر (هر دختری که پدر یا مادر یا هر دوی آن ها با مرد مزبور یکی باشد).
• فرزندان و نوه های خواهر (هرچه پایین تر روند).
• فرزندان و نوه های برادر (هرچه پایین تر روند).
• عمه (عمه خود شخص، عمه پدر و مادر، و نیز عمه مادربزرگ ها و پدربزرگ ها).
• خاله (خاله خود شخص، خاله پدر و مادر، و نیز خاله مادربزرگ ها و پدربزرگ ها).

۳.۲. محارم سببی (ناشی از ازدواج)

محارم سببی افرادی هستند که محرمیت آن ها به واسطه عقد ازدواج صحیح (دائم یا موقت) ایجاد می شود. این محرمیت نیز در اکثر موارد دائمی است و حتی پس از طلاق یا فوت همسر نیز پابرجا می ماند. این دسته از محارم، روابط جدیدی را در شبکه خانوادگی ایجاد می کنند که احکام خاص خود را دارد.

برای زنان، محارم سببی شامل این افراد می شوند:

• پدرشوهر و پدربزرگ های شوهر (هرچه بالاتر روند). این محرمیت حتی پس از مرگ شوهر یا طلاق نیز باقی می ماند.
• پسرِ مرد از همسر قبلی او (ناپسری). برای ایجاد محرمیت، نیازی به وقوع نزدیکی نیست.

برای مردان، محارم سببی شامل این افراد می شوند:

• مادرزن و مادربزرگ های عروس (هرچه بالاتر روند). این افراد نسبت به داماد محرم ابدی می شوند و حتی پس از مرگ یا طلاق عروس هم محرم باقی می مانند.
• دخترِ زن از شوهر اول او (ربيبه). این محرمیت تنها پس از نزدیکی مرد با آن زن ایجاد می شود.

۳.۳. محارم رضاعی (شیری)

محارم رضاعی به افرادی گفته می شود که به واسطه شیر خوردن یک کودک از زنی غیر از مادر خود، محرمیت بین آن ها ایجاد می گردد. این نوع محرمیت دارای شرایط خاص و دقیق شرعی است و تنها در صورت رعایت همه آن شرایط، محرمیت شیری محقق می شود. اگر این شرایط به طور کامل رعایت شود، محارم رضاعی در حکم محارم نسبی هستند و ازدواج با آن ها حرام است.

شرایط دقیق محرمیت رضاعی عبارتند از:

• شیر باید از زنی باشد که زایمان کرده و شیر او محصول آمیزش شرعی و حلال باشد.
• کودک باید شیر را به طور مستقیم از پستان دایه بمکد. اگر شیر در ظرفی دوشیده شود و به او داده شود، محرمیت ایجاد نمی شود.
• دایه (زن شیردهنده) هنگام شیر دادن زنده باشد.
• سن شیرخوار از ۲۴ ماه قمری تجاوز نکرده باشد.
• میزان شیر خوردن به یکی از سه شکل زیر باشد:
  1. کودک یک شبانه روز کامل، غذایش منحصر در شیر دایه باشد.
  2. کودک پانزده مرتبه به طور مکفی و متوالی شیر دایه را بخورد.
  3. کودک آن قدر شیر بخورد که گوشتش بروید و استخوانش محکم شود (معیار فقهی برای رشد با شیر).

در صورت تحقق محرمیت رضاعی، زن شیردهنده (دایه) و شوهرش (صاحب شیر) و فرزندان و خواهر و برادران و اجداد آن ها نسبت به کودک شیرخواره محرم می شوند، درست مانند محارم نسبی.

تحلیل دقیق جایگاه خاله ی مادر در محارم نسبی

برای درک دقیق تر جایگاه خاله مادر در سلسله محارم، به توضیح سلسله نسبی می پردازیم. خاله مادر به معنای خواهرِ مادرِ شما نیست، بلکه به معنای خواهرِ مادرِ مادرتان (یعنی خواهرِ مادربزرگ شما) یا خواهرِ مادرِ پدرتان (باز هم خواهرِ مادربزرگ شما) است. در فقه اسلامی، محرمیت عمو، عمه، دایی و خاله، شامل عمو، عمه، دایی و خاله پدر و مادر و حتی عمو، عمه، دایی و خاله پدربزرگ و مادربزرگ نیز می شود.

قرآن کریم در آیه 23 سوره نساء، به صراحت به دسته بندی محارم نسبی اشاره می کند:

حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهَاتُکُمْ وَبَنَاتُکُمْ وَأَخَوَاتُکُمْ وَعَمَّاتُکُمْ وَخَالَاتُکُمْ وَبَنَاتُ الْأَخِ وَبَنَاتُ الْأُخْتِ…

این آیه بیان می دارد که ازدواج با مادران، دختران، خواهران، عمه ها، خاله ها، دختران برادر و دختران خواهر حرام است. منظور از عمه ها و خاله ها در این آیه، تنها عمه و خاله بلاواسطه نیست، بلکه این مفهوم گسترش می یابد و شامل عموها و خاله های اجداد فرد نیز می شود. بنابراین، خاله مادر که همان خواهر مادربزرگ فرد است، در حکم خاله فرد تلقی می شود و از محارم نسبی دائمی اوست.

به این ترتیب، به دلیل نسبت خونی با مادربزرگ، خاله مادر به طور قطع از محارم نسبی است. این بدان معناست که تمامی احکام مربوط به محارم، از جمله جواز نگاه کردن به قسمت هایی از بدن که معمولاً پوشانده نمی شود، دست دادن و نبودن نیاز به حجاب کامل، در مورد خاله مادر نیز صدق می کند. این حکم، بر اساس اجماع فقها و با استناد به آیات و روایات معتبر اسلامی، تثبیت شده است.

لیست جامع محارم و نامحرمان: رفع ابهامات رایج

برای رفع ابهامات و ارائه یک راهنمای کامل، در ادامه به تفکیک محارم و نامحرمان می پردازیم. این لیست می تواند به شما کمک کند تا در روابط خانوادگی و اجتماعی خود، احکام شرعی را به درستی رعایت کنید.

۵.۱. محارم نسبی (خونی)

این افراد به دلیل رابطه خونی نزدیک، از بدو تولد محرم یکدیگر هستند و ازدواج با آن ها برای همیشه حرام است.

برای زنان، محارم نسبی شامل:

• اصول (ریشه ها): پدر، پدربزرگ ها و اجداد پدری و مادری (هر چه بالا روند).
• فروع (شاخه ها): پسر، نوه ها (پسرِ پسر یا پسرِ دختر) و نتیجه ها (هر چه پایین تر روند).
• حواشی (اقوام عمودی):
  • برادر (مردی که از یک پدر یا یک مادر یا هر دو با زن مشترک باشد).
  • فرزندان و نوه های برادر (برادرزاده ها و فرزندانشان، هر چه پایین تر روند).
  • فرزندان و نوه های خواهر (خواهرزاده ها و فرزندانشان، هر چه پایین تر روند).
  • عموها (عموی خود شخص، عموی پدر، عموی مادر، عموی پدربزرگ ها و مادربزرگ ها).
  • دایی ها (دایی خود شخص، دایی پدر، دایی مادر، دایی پدربزرگ ها و مادربزرگ ها).

برای مردان، محارم نسبی شامل:

• اصول (ریشه ها): مادر، مادربزرگ ها و اجداد پدری و مادری (هر چه بالا روند).
• فروع (شاخه ها): دختر، نوه ها (دخترِ پسر یا دخترِ دختر) و نتیجه ها (هر چه پایین تر روند).
• حواشی (اقوام عمودی):
  • خواهر (دختری که از یک پدر یا یک مادر یا هر دو با مرد مشترک باشد).
  • فرزندان و نوه های خواهر (خواهرزاده ها و فرزندانشان، هر چه پایین تر روند).
  • فرزندان و نوه های برادر (برادرزاده ها و فرزندانشان، هر چه پایین تر روند).
  • عمه ها (عمه خود شخص، عمه پدر، عمه مادر، عمه پدربزرگ ها و مادربزرگ ها).
  • خاله ها (خاله خود شخص، خاله پدر، خاله مادر، خاله پدربزرگ ها و مادربزرگ ها).

۵.۲. محارم سببی (ناشی از ازدواج)

این محارم از طریق ازدواج صحیح ایجاد می شوند و اغلب محرمیت آن ها دائمی است.

برای زن:

• پدرشوهر و پدربزرگ های شوهر (هر چه بالاتر روند).
• پسرِ شوهر (از همسر قبلی او).

برای مرد:

• مادرزن و مادربزرگ های زن (هر چه بالاتر روند).
• دخترِ زن (از شوهر قبلی او)، به شرطی که مرد با زن نزدیکی کرده باشد.

۵.۳. محارم رضاعی (شیری)

این دسته از محارم در صورت رعایت کامل شرایط شیرخوارگی ایجاد می شوند و حکم محارم نسبی را دارند.

• زن شیردهنده (دایه) و شوهر او (صاحب شیر).
• پدر و مادر زن شیردهنده.
• برادر و خواهر زن شیردهنده.
• فرزندان زن شیردهنده (چه قبل از شیردهی و چه بعد از آن متولد شده باشند).
• پدرشوهر و مادرشوهر زن شیردهنده.
• برادرشوهر و خواهرشوهر زن شیردهنده.

در واقع، پس از تحقق شرایط رضاعی، تمام کسانی که برای بچه واقعی آن زن محرم هستند، برای بچه شیرخواره نیز محرم خواهند بود. به عنوان مثال، اگر زنی کودکی را شیر دهد، شوهر آن زن (صاحب شیر) به فرزندان آن کودک شیرخواره محرم می شود، همچنین پدر و مادر زن شیردهنده، پدربزرگ و مادربزرگ رضاعی آن کودک می شوند.

۵.۴. افراد نامحرم رایج (با ذکر مثال های متداول و محل اشتباه)

شناخت افراد نامحرم به همان اندازه شناخت محارم اهمیت دارد، زیرا در مورد آن ها باید حدود شرعی بیشتری را رعایت کرد. بسیاری از این افراد به دلیل نزدیکی نسبی یا سببی، گاهی به اشتباه محرم پنداشته می شوند.

نامحرمان رایج از خویشاوندان نسبی:

• فرزندان عمو، عمه، دایی و خاله: (پسرعمو، دخترعمو، پسرعمه، دخترعمه، پسردایی، دختردایی، پسرخاله، دخترخاله). این افراد با وجود نزدیکی فامیلی، نامحرم محسوب می شوند.
• نوادگان عمو، عمه، دایی و خاله: (مانند نوه خاله، نوه عمو و…).
• پدر همسر مادر (شوهر مادربزرگ مادری).
• فرزندان هووی مادر یا پدر.

نامحرمان رایج از خویشاوندان سببی:

• شوهر خواهر.
• داماد خواهر (شوهر خواهرزاده).
• عروس برادر (همسر برادرزاده).
• خواهر زن.
• خواهرزاده زن.
• عموزن، دایی زن (عمو و داییِ زن).
• زن عمو، زن دایی، شوهر عمه، شوهر خاله.
• پدرزن برادر، مادرزن برادر.
• دختر زن (قبل از نزدیکی مرد با آن زن).
• دختر برادر زن (خواهرزاده همسر).
• پسرِ داماد (اگر نوه فرد نباشد).
• دخترِ داماد (اگر نوه فرد نباشد).
• شوهرِ مادرِ شوهر (اگر غیر از پدر شوهر باشد).
• عموی شوهر، دایی شوهر.

این لیست شامل مهم ترین و رایج ترین مواردی است که ممکن است در مورد آن ها ابهام وجود داشته باشد. تأکید بر این نکته ضروری است که هر نسبتی که در دسته بندی محارم نسبی، سببی یا رضاعی به صراحت ذکر نشده باشد، غالباً نامحرم محسوب می شود و باید حدود شرعی نامحرمان در مورد آن ها رعایت گردد.

احکام مرتبط با محارم و نامحرمان در تعاملات روزمره

درک صحیح محرمیت و نامحرمیت، مبنای اصلی رعایت احکام شرعی در تعاملات روزمره است. این احکام نه تنها به فرد در حفظ تقوا کمک می کند، بلکه باعث می شود حریم های اخلاقی و معنوی در جامعه و خانواده محترم شمرده شود.

۶.۱. حدود پوشش و نگاه

حدود پوشش و نگاه یکی از مهم ترین تفاوت ها بین محارم و نامحرمان است. در برابر نامحرمان، پوشش برای زنان باید شامل تمام بدن به جز گردی صورت و دست ها تا مچ باشد. این پوشش باید به گونه ای باشد که زینت ها را بپوشاند و جاذبه های جنسی را تحریک نکند. همچنین نگاه مردان به زنان نامحرم و بالعکس، تنها به گردی صورت و دست ها تا مچ مجاز است و آن هم بدون قصد لذت و ریبه (ترس افتادن به گناه). در مقابل، در برابر محارم، این حدود بسیار انعطاف پذیرتر است. زن می تواند در برابر محارم خود (مانند پدر، برادر، پسر و خاله مادر) حجاب کامل نداشته باشد و به قسمت هایی از بدن که معمولاً در میان محارم پوشانده نمی شود، مانند سر، گردن، و ساعد دست ها، نگاه کند. با این حال، نگاه با قصد لذت یا ریبه حتی به محارم نیز حرام است.

۶.۲. حکم دست دادن و مصافحه

دست دادن مرد با زن نامحرم و زن با مرد نامحرم، بدون واسطه و با لمس پوست، از نظر اسلام حرام است. این حکم شامل تمامی زنان و مردان نامحرم، چه مسلمان و چه غیرمسلمان می شود. این ممنوعیت با هدف حفظ حریم ها و جلوگیری از ایجاد زمینه گناه وضع شده است. با این حال، استثنائاتی نیز وجود دارد؛ مانند دست دادن از روی پوشش ضخیم (دستکش یا لباس) که مانع از لمس مستقیم پوست شود، البته به شرطی که بدون قصد لذت و ریبه باشد و در مواردی که ضرورت عرفی یا اجتماعی وجود داشته باشد. در مورد محارم، دست دادن و مصافحه با لمس مستقیم پوست مجاز است و هیچ اشکالی ندارد، زیرا محرمیت حریم ازدواج را برداشته و زمینه ایجاد مفسده را از بین می برد.

امام صادق (ع) در پاسخ به پرسشی درباره مصافحه مرد و زن فرمودند: برای مرد حلال نیست با زنان مصافحه کند مگر زنی که ازدواج با وی حرام است یعنی از محارم است همانند خواهر، دختر، عمه، خاله و دختر خواهر، اما نباید با زنی که ازدواج با وی حلال و نامحرم است مصافحه کند مگر از روی جامه و دست زن را نیز نفشارد.

۶.۳. حدود ارتباط و صحبت

در ارتباط با نامحرمان، رعایت حدود و پرهیز از خلوت کردن (تنها بودن دو نامحرم در مکانی که دیگران حضور ندارند و احتمال گناه وجود دارد)، شوخی های تحریک آمیز و صحبت های غیرضروری و مفسده انگیز بسیار مهم است. صحبت کردن با نامحرم به خودی خود حرام نیست، اما اگر منجر به تحریک شهوت، ایجاد گناه یا از بین رفتن حریم ها شود، جایز نیست. هدف اصلی، حفظ پاکی نفس و جامعه از هرگونه فساد اخلاقی است. در مورد محارم، ارتباط و صحبت کردن آزادتر است، اما باز هم باید از هر آنچه که موجب تحریک شهوت یا مفسده ای شود، پرهیز کرد، زیرا حتی با محارم نیز نگاه یا تماس با قصد لذت حرام است.

۶.۴. حرمت ازدواج با محارم

یکی از اصلی ترین دلایل تعیین محارم، حرمت ابدی ازدواج با آن هاست. ازدواج با محارم نسبی، سببی و رضاعی از بزرگترین محرمات در اسلام است و به هیچ وجه جایز نیست. این حرمت، یک حکم الهی است که حکمت های فراوانی از جمله حفظ نسل، جلوگیری از مشکلات ژنتیکی، حفظ استحکام خانواده و جلوگیری از فروپاشی اخلاقی جامعه را در پی دارد. نقض این حکم شرعی، گناه کبیره محسوب شده و پیامدهای سنگینی در دنیا و آخرت دارد.

خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید:

حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهَاتُکُمْ وَبَنَاتُکُمْ وَأَخَوَاتُکُمْ وَعَمَّاتُکُمْ وَخَالَاتُکُمْ وَبَنَاتُ الْأَخِ وَبَنَاتُ الْأُخْتِ… [نساء:23]

یعنی: ازدواج با مادرانتان و دخترانتان و خواهرانتان و عمه هایتان و خاله هایتان و دخترانِ برادر و دخترانِ خواهر [بر شما حرام است]. این آیه به روشنی حدود محرمیت را مشخص می کند و شامل نسل های بالاتر و پایین تر نیز می شود. به عنوان مثال، منظور از دختران برادر در این آیه، تنها دختران مستقیم برادر نیست، بلکه شامل دخترانِ دخترانِ برادر و هرچه پایین تر روند نیز می شود. به همین ترتیب، عموی پدر یک زن، در حکم برادر پدربزرگ اوست و اجداد نیز در منزلت پدر محسوب می شوند، لذا این زن در عموم تحریم ازدواج با دختران برادر قرار می گیرد. همچنین عموی مادر یک زن، برادرِ پدرِ مادر اوست و در عموم دختران خواهر او وارد است. این وسعت معنایی، نشان دهنده دقت و جامعیت احکام اسلامی در تعیین محارم است.

با همین استدلال است که دایی مادر یک زن (یعنی برادر مادربزرگ او) و دایی پدرش (یعنی برادر پدربزرگ او) نیز از محارم محسوب می شوند و ازدواج با آن ها حرام ابدی است. این شجره نامه دقیق، اطمینان می دهد که حریم های لازم در خانواده حفظ شود و روابط بر پایه پاکی و حلال شکل گیرد.

جمع بندی و توصیه نهایی

در نهایت، پاسخ به سؤال اصلی مقاله روشن است: خاله مادر محرم است و این محرمیت از نوع نسبی (خونی) می باشد. شناخت دقیق مفهوم محرمیت و دسته بندی های آن (نسبی، سببی و رضاعی) برای هر مسلمانی ضروری است تا بتواند زندگی خود را مطابق با آموزه های دینی تنظیم کند.

از جمله مهم ترین نتایج این شناخت، رعایت حدود شرعی در پوشش، نگاه، دست دادن و تعاملات اجتماعی است که برای حفظ پاکی فرد و جامعه اهمیت بالایی دارد. حرمت ازدواج با محارم نیز از بنیادی ترین احکام اسلامی است که باید همواره مدنظر قرار گیرد. در مواردی که ابهام یا سؤالات دقیق تری در زمینه فقهی پیش می آید، توصیه می شود که همواره به مراجع تقلید و کارشناسان فقه رجوع شود تا اطمینان از رعایت صحیح احکام شرعی حاصل گردد.

رعایت تقوا و حدود الهی در روابط خانوادگی و اجتماعی، ضامن سعادت و آرامش فردی و جمعی است و به استحکام بنیان خانواده و جامعه اسلامی کمک شایانی می کند. امید است با این توضیحات، درک جامع تری از این مسائل حاصل شده باشد.