تاسیس مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و فناوری (RICeST) نقطهعطفی در دسترسی به اطلاعات علمی در ایران و منطقه محسوب میشود. این مرکز که با هدف رفع خلأهای اطلاعاتی و تسهیل تبادلات دانش بنیان نهاده شد، فرآیندی دقیق و هدفمند را طی کرد که ریشههای آن به سالهای پرنیاز دههی ۱۳۶۰ و ۱۳۷۰ شمسی بازمیگردد. شکلگیری RICeST نتیجهی بینش عمیق رهبران علمی و سیاسی کشور برای ایجاد یک نهاد پایدار در حوزهی علم اطلاعات بود که نه تنها به نیازهای داخلی پاسخ دهد، بلکه جایگاه ایران را به عنوان قطب علمی در منطقه تثبیت کند.
مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و فناوری (RICeST)، نهادی پیشگام در اکوسیستم علمی ایران و منطقه، وظیفه تولید، سازماندهی و توزیع اطلاعات علمی را بر عهده دارد. اهمیت این مرکز فراتر از مرزهای ملی است و به عنوان یک مرجع کلیدی برای پژوهشگران، دانشجویان و متخصصان در کشورهای خاورمیانه، آسیای مرکزی و شمال آفریقا شناخته میشود. این سازمان با فراهم آوردن بسترهای لازم برای دسترسی به دانش، نقش محوری در پیشرفتهای علمی منطقه ایفا کرده است. از زمان تأسیس، RICeST به عنوان یکی از نخستین مراکز اطلاعرسانی تمام خودکار کشور، خدمات ارزشمندی را به جامعه علمی ارائه داده است. مرکز توانایی ارائه اطلاعات چاپی و الکترونیکی، در قالب کتاب، نشریات فارسی و خارجی، دیسکهای فشرده و پایگاههای اطلاعاتی را داراست، و این خدمات را در دو سطح داخلی و منطقهای در اختیار محققان و مراکز علمی قرار میدهد. این مرکز با تأسیس پایگاه isc به یکی از مهمترین دستاوردهای خود در زمینه نمایهسازی علم در منطقه دست یافت. در ادامه این مقاله، به بررسی دقیق تاریخچه تاسیس این مرکز کلیدی، از ایدههای اولیه تا مراحل قانونی و آغاز به کار رسمی آن، خواهیم پرداخت و نقش اشخاص تاثیرگذار و تفاهمنامههای محوری در این مسیر را تشریح خواهیم کرد.
بسترها و ضرورتهای پیدایش: پیش از تأسیس رسمی RICeST
پیش از تأسیس رسمی مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و فناوری (RICeST)، کشورهای واقع در خاورمیانه، آسیای مرکزی و شمال آفریقا با چالشهای جدی در زمینه دسترسی به اطلاعات علمی و فنی مواجه بودند. در دهههای ۱۳۶۰ و ۱۳۷۰ شمسی، فقدان یک ساختار منسجم و خودکار برای جمعآوری، سازماندهی و توزیع اطلاعات، مانع بزرگی بر سر راه توسعه علمی و پژوهشی در این مناطق به شمار میرفت. محققان و دانشگاهیان برای دسترسی به مقالات علمی بینالمللی، کتابها و منابع تخصصی با محدودیتهای فراوانی روبرو بودند و این خلأ، نیاز به یک نهاد مرکزی را بیش از پیش آشکار میساخت. این وضعیت، لزوم ایجاد یک پل ارتباطی میان تولیدکنندگان و مصرفکنندگان اطلاعات علمی را در سطح منطقهای گوشزد میکرد.
خلأ اطلاعات علمی در منطقه
در آن زمان، زیرساختهای لازم برای تبادل اطلاعات علمی و فنی در کشورهای منطقه بسیار محدود بود. سیستمهای کتابخانهای و مراکز اطلاعرسانی موجود، عمدتاً به صورت سنتی عمل میکردند و توانایی پاسخگویی به حجم فزاینده نیازهای اطلاعاتی پژوهشگران را نداشتند. دسترسی به پایگاههای اطلاعاتی بینالمللی، نشریات معتبر و گزارشهای پژوهشی به دلیل موانع فناورانه، مالی و لجستیکی، تقریباً غیرممکن بود. این کمبودها، به ویژه در حوزههای علوم پایه، مهندسی و پزشکی، موجب کندی پیشرفتهای علمی و کاهش نرخ تولید دانش بومی میشد. این شرایط، ضرورت ایجاد یک نهاد قدرتمند و مجهز را برای پر کردن این خلأ استراتژیک ایجاب میکرد.
ایدههای اولیه و طرح پیشنهاد تأسیس
در سال ۱۳۶۹ شمسی، دکتر مصطفی معین، وزیر وقت علوم، تحقیقات و فناوری جمهوری اسلامی ایران، با درک عمیق از این ضرورت، پیشنهاد تأسیس یک مرکز منطقهای اطلاعرسانی را مطرح کرد. این ایده، با هدف رفع نیازهای اطلاعاتی ایران و کشورهای همسایه، یک گام بلند و آیندهنگرانه در مسیر توسعه علمی منطقه محسوب میشد. دیدگاه دکتر معین، بر پایه این باور استوار بود که توانمندسازی علمی منطقه، از طریق دسترسی آسان و سریع به دانش جهانی امکانپذیر است و چنین مرکزی میتواند نقش کاتالیزور را در این فرآیند ایفا کند. این پیشنهاد، نه تنها یک راهکار عملی برای مشکلات موجود بود، بلکه رویکردی استراتژیک برای جایگاهیابی ایران در منطقه به عنوان یک هاب دانشمحور به شمار میآمد.
دیدگاههای پیشگامانه پروفسور دکتر جعفر مهراد
در کنار پیشنهاد وزیر وقت، اندیشهها و تلاشهای پروفسور دکتر جعفر مهراد، نقش حیاتی در طراحی و شکلگیری اولیه مرکز ایفا کرد. دکتر مهراد، استاد گروه کتابداری و اطلاعرسانی دانشگاه شیراز، با سالها تجربه و تخصص در حوزه علم اطلاعات، ضرورت ایجاد چنین مرکزی را به خوبی درک کرده بود. او به عنوان یکی از پیشگامان علم اطلاعات در ایران، دیدگاهی جامع نسبت به چگونگی سازماندهی، مدیریت و توزیع اطلاعات علمی در مقیاس منطقهای داشت. ایدههای او درباره ایجاد یک مرکز مدرن، خودکار و بینالمللی، سنگ بنای فکری RICeST را تشکیل داد. او با شناخت دقیق نیازهای اطلاعاتی و زیرساختهای موجود، طرحی واقعبینانه و در عین حال بلندپروازانه را برای این مرکز ارائه کرد که در ادامه به ثمر نشست.
تاسیس مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و فناوری (RICeST) یک گام استراتژیک برای رفع خلأهای اطلاعاتی و تسهیل تبادلات دانش در منطقه بود که با بینش عمیق رهبران علمی و سیاسی شکل گرفت.
سنگ بنای تأسیس؛ تفاهمنامهها و شخصیتهای محوری
تأسیس مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و فناوری (RICeST) محصول یک سلسله رویدادهای مهم و همگرایی دیدگاههای استراتژیک بود. در این مسیر، نقش شخصیتهای برجسته و تفاهمنامههای کلیدی، در تبدیل ایده به واقعیت، بسیار تعیینکننده بود. این بخش به تفصیل به تشریح جزئیات این رویدادها و افراد محوری میپردازد.
تفاهمنامه کلیدی میان پروفسور محمد عبدالسلام و دکتر مصطفی معین
یکی از مهمترین و تاریخسازترین اتفاقات در مسیر تأسیس RICeST، انعقاد تفاهمنامهای راهبردی میان پروفسور محمد عبدالسلام و دکتر مصطفی معین در سال ۱۳۷۰ بود. پروفسور عبدالسلام، فیزیکدان برجسته پاکستانی و برنده جایزه نوبل فیزیک در سال ۱۹۷۹، همچنین بنیانگذار و رئیس فرهنگستان علوم جهان سوم (Third World Academy of Sciences – TWAS) بود. او به شدت دغدغه توسعه علمی در کشورهای در حال توسعه را داشت و نقش بسزایی در ایجاد همکاریهای علمی بینالمللی ایفا میکرد. از سوی دیگر، دکتر مصطفی معین، وزیر وقت علوم، تحقیقات و فناوری ایران، با بینش عمیق خود به اهمیت ایجاد زیرساختهای اطلاعاتی برای پیشرفت علمی کشور، به دنبال فرصتی برای تحقق این هدف بود. این تفاهمنامه، با هدف ایجاد یک مرکز منطقهای برای تسهیل دسترسی به اطلاعات علمی و فنی، به عنوان سندی بالادستی و قدرتمند، راه را برای تأسیس رسمی RICeST هموار کرد. این توافقنامه، همکاری بینالمللی را در هسته مرکزی فلسفه وجودی مرکز قرار داد و به آن ماهیتی منطقهای بخشید.
نقش بیبدیل پروفسور جعفر مهراد: موسس و معمار اصلی
در کنار حمایتهای بینالمللی و دولتی، نقش پروفسور دکتر جعفر مهراد، استاد پیشکسوت گروه کتابداری و اطلاعرسانی دانشگاه شیراز، به عنوان موسس و معمار اصلی RICeST، بیبدیل و غیرقابل انکار است. پس از پیشنهاد دکتر معین و انعقاد تفاهمنامه با پروفسور عبدالسلام، اجرای عملی ایده تأسیس این مرکز به دکتر مهراد سپرده شد. او با دانش گسترده خود در زمینه علم اطلاعات، تجربه مدیریتی و ارتباطات علمی وسیع، مسئولیت سنگین راهاندازی و توسعه مرکز را بر عهده گرفت. تلاشهای خستگیناپذیر او در طراحی ساختار، تعریف اهداف، جذب نیروی انسانی متخصص و پیادهسازی فناوریهای نوین، به سرعت RICeST را به یک مرکز فعال و پویا تبدیل کرد. او با بینشی عمیق و رویکردی عملگرایانه، نه تنها بنیانهای فیزیکی و فناورانه مرکز را بنا نهاد، بلکه فرهنگ همکاری و نوآوری را در آن نهادینه کرد. حضور و رهبری ایشان در سالهای اولیه تأسیس، به مرکز جهت و انسجام بخشید و آن را به سوی اهداف بلندمدت خود رهنمون ساخت.
نامگذاری اولیه و تکامل آن
در ابتدای مسیر، مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و فناوری با عنوان «کتابخانه منطقهای علوم و تکنولوژی» شناخته میشد. این نام، نشاندهنده تمرکز اولیه بر جمعآوری و ارائه منابع اطلاعاتی به شکل سنتی کتابخانهای بود. با این حال، با پیشرفتهای سریع در حوزه فناوری اطلاعات و گسترش چشماندازهای مرکز، نیاز به نامی جامعتر و منعکسکننده ماهیت پویای آن احساس شد. این تکامل در نامگذاری، بیانگر درک عمیق از تغییرات پارادایمیک در حوزه علم اطلاعات و حرکت به سمت یک مرکز اطلاعرسانی مدرن و فناورانه بود. در نهایت، با در نظر گرفتن رویکرد منطقهای و ماهیت فناورانه فعالیتها، نام «مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و فناوری» (Regional Information Center for Science and Technology – RICeST) انتخاب شد که به بهترین شکل، هویت و مأموریتهای گسترده این نهاد را بازتاب میداد.
اعلام رسمی آغاز به کار: سال ۱۳۷۰ در شیراز
پس از طی مراحل تفاهمنامهها، برنامهریزیها و تلاشهای اجرایی، مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و فناوری رسماً در سال ۱۳۷۰ شمسی (۱۹۹۱ میلادی) فعالیت خود را در شهر شیراز آغاز کرد. انتخاب شیراز به عنوان محل استقرار این مرکز، تصمیمی استراتژیک بود. شیراز، به دلیل پیشینه فرهنگی و علمی غنی، وجود دانشگاهها و مراکز علمی معتبر، و موقعیت جغرافیایی مناسب در جنوب کشور، بستری ایدهآل برای رشد و توسعه چنین نهادی فراهم میآورد. آغاز به کار رسمی RICeST، نقطه عطفی در تاریخ علم اطلاعات ایران و منطقه بود و نویدبخش دوران جدیدی از دسترسی به دانش و تبادلات علمی بود. این مرکز، به سرعت به یکی از مهمترین زیرساختهای علمی کشور تبدیل شد و زمینه را برای ارائه خدمات نوین اطلاعاتی فراهم آورد.
فلسفه و چشماندازهای تأسیس RICeST
تأسیس مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و فناوری (RICeST) تنها به معنای ایجاد یک نهاد فیزیکی نبود، بلکه بر پایه یک فلسفه عمیق و چشماندازهای بلندمدت برای تحول در حوزه علم اطلاعات در ایران و منطقه استوار بود. این فلسفه، ریشههای خود را در درک نیازهای مبرم اطلاعاتی و پتانسیلهای نهفته در منطقه مییافت و به دنبال ایجاد بستری برای رشد پایدار علمی بود.
اهداف بلندمدت: بهبود تولید، سازماندهی و توزیع اطلاعات علمی
هدف اصلی و بلندمدت از تأسیس RICeST، بهبود چشمگیر در سه حوزه کلیدی بود: تولید، سازماندهی و توزیع اطلاعات علمی در ایران و منطقه. این اهداف به صورت جداییناپذیری با یکدیگر پیوند خورده بودند:
- بهبود تولید اطلاعات: RICeST قصد داشت با حمایت از پژوهشها، انتشار نشریات علمی و ایجاد بسترهای لازم برای محققان، به افزایش کمیت و کیفیت تولید دانش بومی و منطقهای کمک کند. این امر شامل ترغیب پژوهشگران به انتشار یافتههای خود و فراهم آوردن زیرساختهای ویرایشی و نشر استاندارد بود.
- سازماندهی اطلاعات: یکی از چالشهای بزرگ در آن زمان، پراکندگی و عدم سازماندهی منابع علمی بود. RICeST با ایجاد پایگاههای اطلاعاتی، نمایهسازی منابع و استانداردسازی فرایندهای پردازش اطلاعات، به دنبال ایجاد یک سیستم منسجم و قابل دسترس برای دانش تولیدشده بود. این سازماندهی، دسترسی به اطلاعات را به مراتب سادهتر و کارآمدتر میساخت.
- توزیع اطلاعات: هدف نهایی، تضمین دسترسی آسان و عادلانه به اطلاعات علمی برای تمامی ذینفعان بود. این توزیع شامل ارائه خدمات از طریق کتاب، نشریات، دیسکهای فشرده و به ویژه پایگاههای اطلاعاتی آنلاین میشد. RICeST به دنبال ایجاد کانالهایی بود که محققان بتوانند به سرعت و به طور موثر به اطلاعات مورد نیاز خود دست یابند، خواه نیاز به دانلود مقاله باشد یا دانلود کتاب.
این اهداف، در مجموع، به دنبال ایجاد یک چرخه کامل و پایدار از تولید تا مصرف دانش در منطقه بودند.
جامعه هدف: تامین نیازهای اطلاعاتی پژوهشگران و دانشجویان
فلسفه وجودی RICeST بر پایه خدمترسانی به جامعهای گسترده از کاربران علمی بنا نهاده شد. جامعه هدف اصلی این مرکز شامل اعضای هیأت علمی، پژوهشگران و دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاهها و مؤسسات پژوهشی بود. این مرکز نه تنها برای تأمین نیازهای اطلاعاتی کاربران داخلی ایران طراحی شده بود، بلکه دامنه فعالیت خود را به کشورهای اسلامی و کشورهایی که در منطقه جغرافیایی ایران قرار دارند، گسترش میداد. این رویکرد منطقهای، از همان ابتدا، جزء لاینفک مأموریتهای RICeST بود. از طریق فراهم آوردن منابع جامع و متنوع، این مرکز تلاش میکرد تا به عنوان بهترین سایت دانلود کتاب و بهترین سایت دانلود مقاله در دسترس جامعه علمی منطقه قرار گیرد و به بهبود کیفیت پژوهش و آموزش عالی کمک کند.
گستره منطقهای: پوششدهی حدود ۴۰ کشور و اهمیت این رویکرد
یکی از ویژگیهای بارز RICeST، گستره منطقهای فعالیتهای آن بود. این مرکز از همان ابتدا با چشمانداز پوششدهی حدود ۴۰ کشور در خاورمیانه، آسیای مرکزی، شبهقاره هند و شمال آفریقا بنیان نهاده شد. این رویکرد منطقهای، نه تنها نشاندهنده بلندپروازی و وسعت دید بنیانگذاران بود، بلکه ضرورت استراتژیک آن نیز از چند جنبه حائز اهمیت بود:
- همافزایی علمی: با اتصال جوامع علمی این کشورها، RICeST به تبادل دانش و همکاریهای پژوهشی کمک شایانی میکرد.
- تثبیت جایگاه ایران: این رویکرد، ایران را به عنوان یک رهبر منطقهای در زمینه علم و فناوری مطرح میساخت و ظرفیتهای کشور را در مدیریت اطلاعات علمی به نمایش میگذاشت.
- پر کردن خلأهای منطقهای: بسیاری از کشورهای هدف، خود فاقد زیرساختهای لازم برای مدیریت اطلاعات علمی بودند و RICeST این خلأ را به خوبی پر میکرد.
- پشتیبانی از زبان فارسی: در کنار منابع بینالمللی، این مرکز به توسعه و توزیع منابع فارسی نیز توجه ویژهای داشت که برای بسیاری از کشورهای همسایه با پیشینه فرهنگی مشترک، حائز اهمیت بود.
در مجموع، فلسفه و چشماندازهای RICeST فراتر از یک نهاد صرفاً اطلاعاتی بود و به دنبال ایجاد یک اکوسیستم پویا و مشارکتی برای توسعه علم در سطح منطقهای بود.
چارچوبهای قانونی و ساختاری در زمان تأسیس RICeST
تأسیس مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و فناوری (RICeST)، صرفاً بر پایه ایدههای اولیه و تفاهمنامهها صورت نگرفت، بلکه فرآیندی دقیق و چند مرحلهای از قانونگذاری و تدوین اساسنامه را پشت سر گذاشت تا از پایداری و مشروعیت قانونی آن اطمینان حاصل شود. این فرآیند، نشاندهنده عزم جدی دولت و مجلس برای حمایت از یک نهاد استراتژیک علمی بود.
فرآیند قانونگذاری: تصویب در مجلس شورای اسلامی
برای اطمینان از استقرار قانونی و پایدار RICeST، لازم بود که تأسیس این مرکز به تصویب مجلس شورای اسلامی برسد. این فرآیند قانونگذاری، به مرکز ماهیتی رسمی و دولتی بخشید و آن را تحت حمایت قوای مقننه و مجریه قرار داد. تصویب قانون تأسیس مرکز در مجلس، بیانگر اهمیت ملی و منطقهای این نهاد بود و به آن قدرت اجرایی لازم برای انجام مأموریتهایش را میبخشید. این گام، اطمینان خاطر را برای همکاریهای بینالمللی و جذب منابع نیز فراهم میآورد، چرا که هرگونه فعالیت و تعهد بینالمللی نیازمند پشتوانه قانونی مستحکم است. تصویب قانون، زمینهساز تدوین اساسنامه و جزئیات اجرایی فعالیتهای RICeST شد و بنیان حقوقی محکمی برای آن فراهم آورد.
تدوین و تصویب اساسنامه: نقش هیأت محترم دولت و شورای نگهبان
پس از تصویب قانون کلی تأسیس توسط مجلس، مرحله بعدی، تدوین و تصویب اساسنامه بود. اساسنامه، به منزله قانون داخلی یک سازمان، شامل جزئیات اهداف، ساختار، وظایف، اختیارات و چگونگی اداره آن است. هیأت محترم دولت جمهوری اسلامی ایران، مسئولیت تدوین و تصویب این اساسنامه را بر عهده گرفت. این فرآیند شامل بررسیهای دقیق کارشناسی و مشورت با متخصصان حوزه علم اطلاعات و حقوق بود تا اطمینان حاصل شود که اساسنامه، تمام جنبههای مورد نیاز برای یک مرکز اطلاعاتی منطقهای را پوشش میدهد. از آنجا که اساسنامه دارای ابعاد قانونی و شرعی بود، برای اطمینان از عدم مغایرت با موازین اسلامی، چندین بار به تصویب شورای نگهبان رسید و اصلاحات لازم بر روی آن اعمال شد. این تکرار تصویب و اصلاح، نه تنها بر اهمیت اساسنامه تأکید میکرد، بلکه نشاندهنده دقت و حساسیت نهادهای بالادستی در تضمین انطباق کامل آن با چارچوبهای قانونی و شرعی کشور بود. این فرآیند طولانی و دقیق، اعتبار و مشروعیت اساسنامه را تقویت کرد و RICeST را به یک نهاد قدرتمند با ساختاری شفاف و مشخص تبدیل ساخت.
شرح وظایف و اختیارات اولیه: ترسیم مأموریتها
اساسنامه RICeST، وظایف و اختیارات اولیه این مرکز را به صورت دقیق و جامع ترسیم کرد. این وظایف، مأموریتهای اصلی مرکز را در راستای اهداف بلندمدت آن مشخص میکردند و چارچوبی برای کلیه فعالیتها و خدمات ارائه شده فراهم میآوردند. این بندها، ستون فقرات عملکردی RICeST را تشکیل میدادند و آن را به نهادی فعال و نتیجهگرا تبدیل میکردند. در ادامه به برخی از مهمترین وظایف و اختیارات اولیه RICeST اشاره میشود:
جدول ۱: شرح وظایف و اختیارات اولیه مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و فناوری (RICeST)
| ردیف | شرح وظایف و اختیارات | توضیحات مختصر |
|---|---|---|
| ۱ | برقراری ارتباطات الکترونیکی | به منظور دریافت و ارسال اطلاعات داخلی و منطقهای در حوزههای علوم و فناوری. |
| ۲ | برقراری نظام مبادله الکترونیکی اطلاعات | ایجاد بسترهای لازم برای تبادل اطلاعات بین محققان ایرانی و منطقهای. |
| ۳ | تهیه و سازماندهی دانش مکتوب | جمعآوری، فهرستنویسی و سازماندهی منابع داخلی و منطقهای در حوزه علوم و فناوری. |
| ۴ | تأسیس انواع پایگاههای اطلاعاتی | ایجاد و مدیریت پایگاههای اطلاعاتی در حوزههای مختلف علوم و فناوری. |
| ۵ | انتشار گزارشهای پژوهشی و نشریات علمی | چاپ و توزیع گزارشهای تحقیقاتی، نشریات علمی و کتابهای فارسی و غیرفارسی. |
| ۶ | حمایت از پژوهشهای داخلی و منطقهای | ارائه پشتیبانی و تسهیلات برای پژوهشهای مرتبط با علوم و فناوری. |
| ۷ | برقراری سخنرانیهای علمی | دعوت از متخصصان داخلی و خارجی برای برگزاری کنفرانسها و سخنرانیهای تخصصی. |
| ۸ | جلب همکاری متخصصان ایرانی مقیم خارج | ایجاد زمینه برای مشارکت و همکاری متخصصان ایرانی خارج از کشور در فعالیتهای مرکز. |
| ۹ | اجرای برنامههای علمی و تبادل استاد و دانشجو | همکاری با دانشگاهها و مؤسسات پژوهشی داخلی و منطقهای در چارچوب مجوزهای قانونی. |
| ۱۰ | برقراری ارتباط علمی با سازمانهای بینالمللی | همکاری با نهادهایی نظیر یونسکو، فرهنگستان علوم جهان سوم (TWAS)، سازمان همکاریهای اقتصادی (ECO) و سازمان کنفرانس اسلامی (OIC). |
| ۱۱ | تشریک مساعی با بخشهای صنعتی، خدماتی و آموزشی | شناسایی نیازها و تأمین اطلاعات مورد نیاز این بخشها. |
این وظایف، نه تنها مسیر فعالیتهای اولیه RICeST را روشن ساخت، بلکه راه را برای توسعه و گسترش خدمات آن در آینده نیز هموار کرد. از طریق این چارچوب قانونی و ساختاری، RICeST توانست به سرعت به یک نهاد فعال و تأثیرگذار در حوزه اطلاعات علمی تبدیل شود.
آغاز فعالیتها و دستاوردهای اولیه (دهه اول)
پس از طی مراحل تأسیس و تدوین چارچوبهای قانونی، مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و فناوری (RICeST) با جدیت وارد فاز عملیاتی شد. دهه اول فعالیت این مرکز، دورانی پرچالش اما سرشار از دستاورد بود که بنیانهای اصلی آن را برای تبدیل شدن به یک قطب اطلاعاتی منطقه، محکم ساخت.
پیشگامی در اتوماسیون: نخستین مراکز اطلاعرسانی تمام خودکار کشور
یکی از مهمترین ویژگیهای RICeST در بدو تأسیس، رویکرد نوآورانه آن به اتوماسیون بود. در دورانی که بسیاری از مراکز اطلاعاتی و کتابخانههای کشور هنوز به روشهای سنتی اداره میشدند، RICeST با بهرهگیری از فناوریهای نوین، به یکی از نخستین مراکز اطلاعرسانی تمام خودکار در ایران تبدیل شد. این پیشگامی در اتوماسیون، به مرکز امکان میداد تا با سرعت و دقت بینظیری، اطلاعات را پردازش، سازماندهی و بازیابی کند. سیستمهای اتوماتیک، نه تنها کارایی عملیاتی را افزایش میدادند، بلکه کیفیت خدمات ارائه شده را نیز بهبود میبخشیدند. این رویکرد فناورانه، RICeST را در خط مقدم توسعه علم اطلاعات در کشور قرار داد و الگویی برای سایر مراکز مشابه شد.
چالش نیروی انسانی: جذب، آموزش و حفظ نیروهای متخصص
هرچند فناوری نقش مهمی ایفا میکرد، اما موفقیت RICeST در گرو وجود نیروی انسانی متخصص و متعهد بود. در سالهای اولیه، جذب، آموزش و حفظ نیروهای خبره در حوزههای علم اطلاعات، رایانه، زبانهای خارجی و مدیریت، یک چالش بزرگ محسوب میشد. نیاز به متخصصانی که هم با اصول کتابداری و اطلاعرسانی آشنا باشند و هم مهارتهای فنی لازم برای کار با سیستمهای خودکار را داشته باشند، بسیار بالا بود. RICeST با سرمایهگذاری در برنامههای آموزشی و توسعه حرفهای، تلاش کرد تا کادر مجرب خود را پرورش دهد. این چالش تا سالها پس از تأسیس نیز ادامه یافت، چرا که رشد سریع مرکز و توسعه خدمات آن، همواره نیاز به جذب و نگهداری نیروهای انسانی واجد شرایط برای مدیریتهای علمی، گروههای پژوهشی و واحدهای فناوری و خدمات اطلاعات علمی را پررنگ نگه میداشت. موفقیت بسیاری از برنامههای مرکز با به کارگیری همین نیروهای انسانی متخصص، خبره و متعهد تضمین شده است.
اولین خدمات و محصولات: اطلاعات چاپی و الکترونیکی
RICeST از همان ابتدای فعالیت، طیف وسیعی از خدمات و محصولات اطلاعاتی را ارائه داد. این خدمات در دو قالب اصلی چاپی و الکترونیکی عرضه میشدند تا به نیازهای متنوع کاربران پاسخگو باشند:
- منابع چاپی: مرکز، مجموعهای گسترده از کتابها و نشریات علمی (فارسی و زبانهای دیگر) را جمعآوری و سازماندهی کرد. این منابع چاپی، پایهای برای دسترسی به دانش در زمانهای بودند که اینترنت و دسترسی آنلاین به گستردگی امروز نبود.
- منابع الکترونیکی: RICeST به عنوان یک مرکز پیشرو، به سرعت به سمت ارائه اطلاعات در قالب الکترونیکی حرکت کرد. دیسکهای فشرده (CD-ROM) که حاوی پایگاههای اطلاعاتی و مجموعههای مقالات بودند، یکی از مهمترین محصولات الکترونیکی اولیه به شمار میرفتند. این دیسکها امکان دانلود مقاله و دانلود کتاب را در مقیاس وسیع برای کاربران فراهم میکردند. همچنین، مرکز به تأسیس پایگاههای اطلاعاتی داخلی و منطقهای پرداخت که امکان جستجو و بازیابی سریع اطلاعات را به کاربران میداد. این خدمات، گامهای اولیه در مسیر تبدیل شدن به بهترین سایت دانلود کتاب و بهترین سایت دانلود مقاله در منطقه بودند.
این تنوع در ارائه خدمات، RICeST را به یک منبع اطلاعاتی جامع و قابل اعتماد برای پژوهشگران تبدیل کرد.
تاسیس پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC): دستاورد بزرگ اولیه
یکی از درخشانترین و تأثیرگذارترین دستاوردهای سالهای اولیه فعالیت RICeST، تأسیس پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (Islamic World Science Citation Center – ISC) بود. این پایگاه که با الگوبرداری از پایگاههای استنادی بینالمللی نظیر Web of Science و Scopus طراحی شد، با هدف نمایهسازی، تحلیل و ارزیابی تولیدات علمی کشورهای اسلامی و منطقه ایجاد گردید. ISC، نه تنها به عنوان یک ابزار قدرتمند برای سنجش علم و فناوری در این کشورها عمل میکرد، بلکه به ترویج و افزایش visibility (دیدهشدن) نشریات و مقالات علمی منطقه نیز کمک شایانی کرد. این پایگاه، نقش مهمی در ارتقاء کیفیت پژوهش، ترویج استانداردهای بینالمللی نشر و معرفی پژوهشگران برجسته منطقه ایفا کرد. تأسیس ISC، جایگاه RICeST را به عنوان یک نهاد پیشرو در مدیریت و تحلیل اطلاعات علمی در سطح بینالمللی تثبیت کرد و میراثی ماندگار از خود بر جای گذاشت. امروزه، ایران پیپر نیز با الهام از چنین رویکردهایی، بستری برای دسترسی و دانلود منابع علمی برای محققین فراهم کرده است.
نتیجهگیری: میراث RICeST در بستر تاریخ
تاریخچه تاسیس مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و فناوری (RICeST)، روایتی از بینش، تلاش و همت بلند برای پر کردن خلأهای اطلاعاتی و ایجاد بستری برای توسعه علمی در ایران و منطقه است. این مرکز، نه تنها یک ساختمان یا مجموعهای از فناوریها، بلکه نمادی از اراده ملی برای پیشتازی در حوزه دانش و اطلاعات بود. از ایدههای اولیه دکتر مصطفی معین و تفاهمنامه تاریخی با پروفسور محمد عبدالسلام گرفته تا تلاشهای بیوقفه پروفسور جعفر مهراد به عنوان موسس و معمار اصلی، هر گام در این مسیر با دقت و آیندهنگری برداشته شد.
RICeST با تأیید و تصویب قانونگذاران و نهادهای بالادستی، یک چارچوب قانونی مستحکم یافت و با تدوین اساسنامه جامع، وظایف و اختیارات خود را به وضوح ترسیم کرد. این پایههای محکم، به مرکز اجازه داد تا به سرعت در مسیر اتوماسیون پیشگام شود و با چالشهای نیروی انسانی متخصص دست و پنجه نرم کند، اما همواره مسیر رو به رشد خود را حفظ نماید. دستاوردهای اولیه، به ویژه تأسیس پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC)، نشاندهنده اثربخشی این رویکرد و توانایی RICeST در تبدیل شدن به یک مرجع علمی معتبر در سطح منطقه بود. این پایگاه و دیگر خدمات RICeST، مسیر را برای سهولت دانلود مقاله و دانلود کتاب برای پژوهشگران هموار کرد و آن را به یکی از مهمترین پلتفرمهای اطلاعاتی منطقه تبدیل ساخت. حضور برندهایی نظیر ایران پیپر در فضای کنونی، ادامهدهنده راه نهادهایی چون RICeST در تسهیل دسترسی به دانش است.
در نهایت، میراث RICeST نه تنها در مجموعههای وسیع اطلاعات علمی و پایگاههای دادهاش، بلکه در تأثیری که بر فرهنگ پژوهش و تبادل دانش در منطقه گذاشته، نهفته است. این مرکز، به عنوان یک نمونه موفق از نهادهای علمی پایدار، نشان میدهد که چگونه با برنامهریزی استراتژیک، رهبری مؤثر و تعهد به اهداف بلندمدت، میتوان به دستاوردهای عظیمی دست یافت که دوام و تطبیقپذیری آن در طول سالیان متمادی، گواهی بر عمق بینش بنیانگذاران آن است.
سوالات متداول
تاسیس مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و فناوری با الهام از کدام مدلهای جهانی یا منطقهای مشابه صورت گرفت؟
تاسیس مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و فناوری (RICeST) با الهام از مدلهای موفق مراکز اطلاعاتی و پایگاههای استنادی بینالمللی نظیر Web of Science و Scopus، اما با رویکرد منطقهای برای کشورهای اسلامی و در حال توسعه، صورت گرفت.
چالشهای اصلی حقوقی و اداری در مراحل اولیه تصویب اساسنامه RICeST چه بودند و چگونه برطرف شدند؟
چالشهای اصلی شامل تضمین انطباق کامل اساسنامه با قوانین کشور و موازین شرعی بود که با بررسیهای دقیق کارشناسی و اصلاحات مکرر توسط شورای نگهبان برطرف شد.
اولین پایگاههای اطلاعاتی که توسط RICeST ایجاد و به بهرهبرداری رسیدند، چه موضوعاتی را پوشش میدادند و مخاطب اصلی آنها چه کسانی بودند؟
اولین پایگاهها موضوعات عمومی علوم و فناوری را پوشش میدادند و مخاطب اصلی آنها شامل اعضای هیأت علمی، پژوهشگران و دانشجویان تحصیلات تکمیلی در ایران و کشورهای منطقه بودند.
چه تاثیرات فوری و ملموسی، تاسیس RICeST بر تبادلات علمی منطقهای و جایگاه علمی ایران در منطقه داشت؟
تاسیس RICeST منجر به افزایش چشمگیر دسترسی به اطلاعات علمی، تسهیل همکاریهای پژوهشی، و ارتقاء جایگاه ایران به عنوان قطب اطلاعات علمی در منطقه شد.
آیا پیش از سال ۱۳۷۰، طرحهای مشابه یا نیمهکارهای برای تاسیس یک مرکز اطلاعات علمی منطقهای در ایران مطرح شده بود؟
پیش از سال ۱۳۷۰، اگرچه ایدهها و نیازهایی برای توسعه مراکز اطلاعات علمی وجود داشت، اما طرحی جامع و در مقیاس منطقهای با پشتوانه دولتی و بینالمللی مانند RICeST مطرح و پیگیری نشده بود.
آیا شما به دنبال کسب اطلاعات بیشتر در مورد "تاریخچه تاسیس مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری" هستید؟ با کلیک بر روی عمومی, کسب و کار ایرانی، آیا به دنبال موضوعات مشابهی هستید؟ برای کشف محتواهای بیشتر، از منوی جستجو استفاده کنید. همچنین، ممکن است در این دسته بندی، سریال ها، فیلم ها، کتاب ها و مقالات مفیدی نیز برای شما قرار داشته باشند. بنابراین، همین حالا برای کشف دنیای جذاب و گسترده ی محتواهای مرتبط با "تاریخچه تاسیس مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری"، کلیک کنید.